– مفهوم ضرر:

مفهوم عرضی ضرر یا خسارت را همه می دانیم؛ هر جا که نقصی در اموال ایجاد شود یا منفعت مسلمی از دست رود یا به سلامت و حیثیت شخص لطمه ای وارد آید می‌گویند ضرری به بار آمده است.(کاتوزیان، ص38)

اما در مورد مفهوم ضرر چه در لعت و چه در اصطلاح فقهی و حقوقی،  معنی مختلفی ارائه شده است. بنابراین برای شناخت دقیق آن ابتدا معانی مختلفی لغوی و اصطلاحی آن بیان شد، سپس با توجه به نظرات فقهی و حقوقی، ‌مفهومی که با بحث، هماهنگی بیشتری دارد ارائه می شود.

1-1 مفهوم ضرر در لغت:

در لغت عرب، ضرر، اسم است از ماده ضرّ  به فتح و ضم (ض)، و در معانی مختلفی،‌ از جمله ضد نفع، خلاف نفع، سود حال، نقصانی که در چیزی وارد می شود، بیماری، رنج، گزند، کمبود و ضیق به کار رفته است. در لغت فارسی علاوه بر معانی فوق، به معنای زیان، خسارت، تنگی، غرامت، آسیب و لطمه نیز به کار رفته است.

در قرآن مجید ضرر به فتح و ضم (ض) هر دو آمده است،‌ ولی ضرّ به فتح (ض) پیوسته مقابل نفع آمده، مثل:

 قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلاَ نَفْعًا وَاللّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (مائده:76)

یَدْعُو لَمَن ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِن نَّفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلَى وَلَبِئْسَ الْعَشِیرُ (حج:13)

 برخلاف ضرّ بضم (ض) که هیچوقت با نفع یکجا نیامده است. مثل:

 فَلَمَّا دَخَلُواْ عَلَیْهِ قَالُواْ یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَهٍ مُّزْجَاهٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَیْنَآ إِنَّ اللّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ (یوسف:88).

وَأَیُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ﴿83﴾ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَکَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ وَآتَیْنَاهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَهً مِّنْ عِندِنَا وَذِکْرَى لِلْعَابِدِینَ  (انبیا :83 و 84).

 در برخی آیات مقابل رحمت آمده مثل:

 وَإِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَهً إِذَا فَرِیقٌ مِّنْهُم بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ (روم33).

 و در بعضی مقابل خیر بکار رفته مثل:

 وَإِن یَمْسَسْکَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ کَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدُیرٌ (انعام:17)

راغب در مفردات و جوهری در صحاح ضرّ بضم (ض) را بدحالی گفته اند، (( الضرّ: سوء الحال))  راغب اضافه میکند: ‌اعم از آنچه در نفس باشد، مثل فقد علم و عفت، یا در بدن مثل نقص عضو،‌یا در حال مثل کمی مال و جاه.

طبرسی رحمه الله از صاحب العین نقل کرده ضرّ بفتح و ضم دو لغت اند، ‌ولی چون با “نفع” مقابل خواندی ضد آنرا مفتوح خوانی. اقرب الموارد هر دو را ضد نفع، ‌سوءالحال و سختی گفته و از کلیات ابوالبقا نقل می کند ضرّ بفتح در هر ضرر شایع است و با ضمّ مخصوص به ضرر نفع است، مثل مرض و لاغری. پس ضرّ بفتح مطلق ضرر و زیان است مقابل نفع ولی ضرّ بضم بمعنی بدحالی است. آیاتی که درباره هر دو تعبیر نقل شد این فرق را تائید می کند. ضرر،‌اسم است به معنی بدحالی و نقصان، جمع آن اضرار می باشد.