قواعد حداقل ملل متحد راجع به تدابیر غیر کیفر حبس (قواعد توکیو)

کمیته پیشگیری از جرم و مبارزه با بزهکاری (کمیسیون فعلی پیشگیری از جرم و عدالت  کیفری) با همکاری بنیاد بین‌المللی کیفری و زندان‌ها و مؤسسه منطقه‌ای آسیا و خاور دور پیشگیری از جرم و اصلاح بزهکاران وابسته به سازمان ملل متحد متنی با عنوان «قواعد حداقل ملل متحد درباره تهیه و تنظیم اقدامات غیرسالب آزادی» را تهیه نمودند که در اجلاس بین منطقه‌ای کنگره هشتم در توکیو مورد بررسی و تصویب قرار گرفت و به همین لحاظ به «قواعد توکیو» شهرت یافت.  این قواهد پس از تصویب در کنگره هشتم در 14 دسامبر 1990 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل نیز رسید و اجرای آن به دولت‌های عضو توصیه گردید. [1]

مهم‌ترین اهداف اساسی این قواعد به موجب بندهای ماده 1 عبارتند از: ترویج استفاده از تدابیر غیرسالب آزادی و تضمین‌های حداقل برای افراد موضوع جایگزین‌های حبس، افزایش حس مسئولیت در مجرمین، حفظ حقوق فردی مجرمین و قربانیان، پیشگیری از جرم و عقلایی نمودن سیاست کیفری با در نظر داشتن حقوق بشر و عدالت اجتماعی و اصلاح مجرمین. [2] این قواعد تمام مراحل دادرسی: تعقیب و محاکمه و اجرای مجازات را نیز شامل شده و از اصول تساوی، فردی کردن، شخصی بودن و اصل قانونی بودن نیز تبعیت نموده است.  رعایت این اصول هم از لحاظ تقنینی و هم قضائی و هم اجرایی مورد توجه قرار گرفته است. [3]

از جنبه شکلی نیز تدابیر غیرسالب آزادی از طریق دادرسی و توسط مقامات قضائی صالح قابل اعمال بوده و مجرم نیز باید حق تجدیدنظرخواهی و همچنین از متصدیان اجرای تدابیر مذکور نسبت به حقوق شخصی‌اش در خلال اجرا را داشته باشد.

قاعده 8-2 تدابیری که در مرحله صدور حکم می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد به شرح ذیل احصاء نموده است:

الف- ضمانت اجراهای شفاهی مثل اخطار، توبیخ و هشدار

ب- انصراف مشروط (از صدور حکم محکومیت)

ج- مجازات‌های ناظر به وضعیت و موقعیت اجتماعی

د- ضمانت اجرای اقتصادی و مجازات‌های پولی مثل جریمه و جریمه روز

ه- ضبط مال یا سلب مالکیت به نفع عموم

و- استرداد اموال به قربانی یا حکم جبرانی

ز- مجازات معلق یا حکم معوق

ح- حکم آزمایش مراقبتی و نظارت قضائی

ط- حکم به خدمات اجتماعی

ی- مراجعه به مراکز اعلام حضور

ک- توقیف در منزل

ل- هر روش دیگر برای اصلاح در نهادهای غیررسمی

م- ترکیبی از تدابیر احصاء شده فوق

برخی از این تدابیر ماهیتاً محدودکننده آزادی یا محدودکننده حقوق بوده و دارای جنبه تأمینی و تربیتی و برخی نیز واجد ملاحظات مالی و با خصیصه جبرانی و به نفع جامعه و قربانی جرم می‌باشند.  بدیهی است این تدابیر می‌تواند بدواً به عنوان حکم اصلی مورد استفاده قرار گیرند یا به عنوان جایگزین برای مجازات سالب آزادی، که در هر حال به هدف اجتناب از مجازات زندان صادر می‌گردند.  چگونگی اجرای تدابیر غیرسالب آزادی با مقرراتی در خصوص نحوه نظارت، مدت و شرایطی که بزهکار باید رعایت کند، نحوه اصلاح و درمان بزهکار ضمانت اجرای نقض شرایط و تکالیف مشخص گردیده است. [4]

در هر حال در اجرای این تدابیر بازسازی اجتماعی بزهکار و پیشگیری از تکرار جرم و اجتناب از بازگشت به مجازات سالب آزادی در صورت نقض شرایط باید مدنظر قرار گیرد.  این قواعد به منظور حمایت عمومی از اجتماع و بزهکار مشارکت عمومی را در اجرای مؤثر این تدابیر توصیه نموده و افزایش سطح آگاهی‌ها و جلب مشارکت عمومی در اعمال این تدابیر را تشویق می کند[5] و بالاخره برای توسعه و سازماندهی در اعمال تدابیر غیرسالب آزادی، تحقیقات، برنامه‌ریزی و ارزیابی مورد تأکید قرار گرفته و بر تقویت همکاری بین‌المللی برای تحقیق، آموزش و مساعدت تکنیکی و مبادله اطلاعات بین دولت‌های عضو در مورد این تدابیر از طریق سازمان ملل متحد نیز تأکید شده است. [6]

[1] - پیشین، ص 338.

[2] - بندهای 1، 2 و 5 ماده 1 مجموعه قواعد حداقل ملل متحد راجع به تدابیر غیرسالب آزادی.

[3] - بند 1 ماده 2 از مجموعه قواعد حداقل ملل متحد راجع به تدابیر غیرسالب آزادی.

[4] - قواعد 10، 11، 12، 13 و 14 از قواعد توکیو.

[5] - قواعد 17 و 18 از قواعد توکیو.

[6] - قواعد 20 و 21 از قواعد توکیو.