مفاهیم مسئولیت)    الف- مفهوم لغوی مسئولیت                                     5

 

 

ب-  مفهوم کلی مسئولیت                               6

 

 

ج- مسئولیت در قرآن کریم                                         7

 

 

د- مسئولیت اخلاقی                                          9

 

 

هـ- مسئولیت اجتماعی                                    10

جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه                                                10

 

 

الف- جنبه فردی مسئولیت                             10

 

 

ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه                           12

 

 

4- فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری                                   15

 

 

 

 

مفاهیم مسئولیت کیفری                                       16

 

 

مسئولیت واقعی و انتزاعی                                    17

 

 

مقایسه مسئولیت با تکلیف                                    19

 

 

تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت                                20

 

 

5- فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت                                    21

 

 

سابقه تاریخی مسئولیت                                               22

 

 

 

 

 

 

 

 

هـ

 

الف- سابقه مسئولیت در قدیم الایام                                     24

 

 

بند اول- مختصات مسئولیت در قدیم الایام                      25

 

 

1- ویژگی جمعی بودن مسئولیت                                 25

 

 

2- تسری مسئولیت به اجساد و حیوانات                      27

 

 

3- موضوعی بودن مسئولیت                         31

 

 

– در ایران باستان                                    31

 

 

– در روم باستان                                        33

 

 

– در یونان باستان                                     33

 

 

ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر                                       33

 

 

6- فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام                                           36

 

 

مسئولیت كیفری در اسلام                                              37

 

 

الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام                           38

 

 

ب- اصول حاكم بر مسئولیت كیفری در اسلام                          40

 

 

بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری                                  40

 

 

بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت                             42

 

 

بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها                              43

 

 

بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها                              44

 

 

7- فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران                                  47

 

 

مسئولیت كیفری در مقررات جزایی ایران                                    46

 

 

         الف- در قانون مجازات عمومی مصوب 1304                                 46

 

 

ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب 1339                                 47

 

 

ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی 1352                                  48

 

 

د- مجازات اسلامی مصوب 1307                                       48

 

 

8- فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری                                  50

 

 

حدود و قلمرو مسئولیت کیفری                                               51

 

 

بخش اول- اهلیت و انواع آن در حقوق جزا                              51

 

 

الف- اهلیت جنایی                                               51

 

 

ب- اهلیت مادی یا واقعی                                        52

 

 

ج- اهلیت جزائی                                        53

 

 

مقایسه اهلیت جزایی با اهلیت جنایی                                    54

 

 

 

 

 

 

 

 

و

 

اهلیت جزایی و مسئولیت كیفری                                     54

 

 

بخش دوم- تقصیر و مسئولیت كیفری                                      55

 

 

قلمرو تقصیر در حقوق جزا                                    57

 

 

الف- تقصیر در قلمرو وسیع                               57

 

 

بند اول- ادراك و اختیار، توأماً شرط اعتبار اراده                   60

 

 

بند دوم- اختیار، شرط منحصر اعتبار اراده                           60

 

 

ب- تقصیر در قلمرو محدود                                     61

 

 

ج- نقد و بررسی، ارزیابی نظریات                         62

 

 

بخش سوم- اسناد و مسئولیت كیفری                                      63

 

 

انواع اسناد    در حقوق جزا                                     63

 

 

الف- اسناد یا انتساب مادی                              63

 

 

ب- اسناد یا انتساب معنوی                               64

 

 

اسناد مادی و مسئولیت كیفری                                       65

 

 

اسناد معنوی و مسئولیت كیفری                               66

 

 

9- فصل هفتم) اركان اهلیت جزائی                                     67

 

 

اركان و اهلیت جزایی                                            68

 

 

ركن اول- ادراك                                             68

 

 

الف- مفهوم ادراك و تمییز                                70

 

 

ب- نقش ادراك در مسئولیت كیفری                           72

 

 

ج- عقل در مفهوم ادراك                               73

 

 

د- عقل در مقررات جزائی ایران                                 75

 

 

هـ – عقل در حقوق جزائی اسلام                             76

 

 

ركن دوم- اختیار                                          78

 

 

مفاهیم و كاربردهای اختیار                               78

 

 

الف- اختیار در لغت                                       78

 

 

ب- اختیار در مفهوم فلسفی                               79

 

 

بند اول- عنصر قدرت                              80

 

 

بند دوم- عنصر اراده                             80

 

 

ج- اختیار در مفهوم حقوقی                                      81

 

 

بند اول- مفهوم نقش اراده                                   81

 

 

 

 

 

 

 

 

ز

 

1- نقش اراده در ركن مادی جرم                                 82

 

 

2- نقش اراده در ركن روانی جرم                      83

 

 

بند دوم- مفاهیم گوناگون اختیار در حقوق                           83

 

 

1- اختیارات در لغت                                 84

 

 

2- اختیار در تكالیف و جزائیات                                 84

 

 

ركن سوم- علم به قانون                                          85

 

 

الف- مفهوم قانون                                    85

 

 

بند اول- نص جزایی                               86

 

 

بند دوم- عدم مشروعیت جزایی                            86

 

 

ب- نقش علم به قانون                                     87

 

 

بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نیت جزایی                    88

 

 

بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون                           88

 

 

بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئولیت كیفری                       88

 

 

بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات                            89

 

 

10- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری                                                         90

 

 

عوامل رافع مسئولیت كیفری                                           91

 

 

علل عدم مسئولیت كیفری                                              92

 

 

الف- علل توجیه كننده جرم یا علل مشروعیت                                 92

 

 

ب- عوامل رافع مسئولیت كیفری                                    92

 

 

ج- علل معافیت از مجازات یا معاذیر قانونی                                 93

 

 

طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت جزایی و وجوه افتراق آن با سایر علل                       93

 

 

الف- طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت كیفری                                 93

 

 

بند اول- عوامل تام رافع مسئولیت جزایی                                 93

 

 

بند دوم- عوامل نسبی رافع مسئولیت جزایی                             93

 

 

ب- وجوه افتراق با سایر علل عدم مسئولیت                                  94

 

 

بند اول- فرق عوامل رافع مسئولیت جزائی از علل مشروعیت                  94

 

 

بند دوم- تفاوت میان علل عدم انتساب با معاذیر معاف كننده یا تخفیف دهنده مجازات  94

 

 

بند سوم- فرق بین عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری و معافیت از مجازات               96

 

 

تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت نسبت به سایر شركت كنندگان                            97

 

 

 

 

 

 

 

 

ح

 

تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری و مسئله مسئولیت مدنی                          97

 

 

خصوصیات ضمنی قانون و عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری                          99

 

 

مقررات قانون ایران و خصوصیات ضمنی عوامل رافع مسئولیت كیفری                 100

 

 

مجرم در برخورد با علل رافع مسئولیت                           101

 

 

11- فصل نهم) جنون                                           102

 

 

كودكی و مسئولیت كیفری                                            103

 

 

تاریخچه ی مسئولیت كیفری اطفال                                        103

 

 

طفل كیست؟                                                    104

 

 

مفهوم بلوغ                                                       108

 

 

الف- مفهوم علمی بلوغ                                           108

 

 

ب- معیار بلوغ در قفسه                                        110

 

 

بند اول- معیار بلوغ در كتاب                                   110

 

 

بند دوم- معیار بلوغ در سنت                                    111

 

 

بند سوم- سخنان فقها در مورد علایم و سن بلوغ                    111

 

 

اهمیت جرایم اطفال                                           113

 

 

مسئولیت جزایی اطفال                                         114

 

 

مسئولیت جزایی اطفال در مراحل مختلف طفولیت و امتیازات هر دوره                    115

 

 

الف- مسئولیت جزایی اطفال غیرممیز                                  116

 

 

ب- مسئولیت جزایی اطفال ممیز                                   117

 

 

ج- مسئولیت جزائی اطفال در مرحله بلوغ                             120

 

 

مسئولیت جزایی اطفال در قوانین ایران                                  121

 

 

الف- قانون مجازات عمومی ایران مصوبات 1304                        121

 

 

ب- قانون مجازات عمومی مصوب 1352                             122

 

 

ج- قانون مجازات اسلامی مصوب 1361                             123

 

 

مسئولیت اجزایی اطفال در اسلام                                  125

 

 

الف- بلوغ                                        125

 

 

ب- ادراك یا تمیز                                          126

 

 

بند اول- حقوقی                                   127

 

 

بند دوم- جزائیات                                      128

 

 

سن تمییز در حقوق جزای اسلام                                    129

 

 

 

 

 

 

 

 

ط

 

الف- سن عدم مسئولیت جزایی                                 130

 

 

ب- سن مسئولیت جزایی نسبی                              130

 

 

ج- سن مسئولیت جزایی كامل                               131

 

 

12- فصل دهم) جنون                                         133

 

 

جنـون                                                 133

 

 

سابقه تاریخی عدم مسئولیت جزایی مجائین                              133

 

 

جنون از مسایل موضوعی است                                      135

 

 

تعریف جنون                                                    136

 

 

انواع جنون                                                    137

 

 

اول- اختلالات سیستم عصبی                                138

 

 

دوم- جنون اخلاق                                        140

 

 

سوم- دیوانگی ناشی از مصرف بی رویه مشروبات الكلی و مواد مخدر              140

 

 

ارزیابی یا نحوه احراز جنون                                    146

 

 

الف- كارشناس روانی                                    146

 

 

ب- همكاری كارشناس و قاضی                              147

 

 

جنون در قوانین سابق جزایی ایران                                    148

 

 

جنون در قانون مجازات اسلامی                                    149

 

 

ضوابط قانونی حاكم بر مفاهیم جنون                                   150

 

 

آثار جنون                                                 152

 

 

لزوم احراز جنون در حال ارتكاب جرم                             155

 

 

الف- تقارن جنون یا جرم                                    155

 

 

ب- تلازم جنون یا جرم                                   157

 

 

ج- جنون كامل                                          157

 

 

تأدیب مجنون                                                   158

 

 

تشریفات اداری نگاهداری مجنون                                  158

 

 

مسئولیت مدنی مجنون                                        159

 

 

13- فصل یازدهم) جبر و اشتباه                                   160

 

 

بخش اول- مفاهیم اجبار                                     161

 

 

الف- تعریف اجبار                                      161

 

 

ب- اجبار و اختیار                                     161

 

 

 

 

 

 

 

 

ی

 

ج- اجبار و اكراه                                      164

 

 

د- خلاصه تفاوت های اجبار با اكراه و جنون واضطرار                     167

 

 

بند اول- تفاوت اجبار و اكراه                            167

 

 

بند دوم- تفاوت اجبار و جنون                         167

 

 

بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار                           167

 

 

بخش دوم- انواع مختلف اجبار                                168

 

 

الف- اجبار مادی                                  168

 

 

بند اول- علل اجبار مادی                            168

 

 

بند دوم- شرائط اجبار مادی                          168

 

 

اجبار مادی با منشأ درونی                           173

 

 

ب- اجبار معنوی                                   174

 

 

بند اول- اجبار معنوی خارجی                         174

 

 

شرایط اجبار معنوی خارجی                            174

 

 

بند دوم- اجبار معنوی داخلی                         177

 

 

نقش انگیزه شرافتمندانه در مسئولیت كیفری                    177

 

 

نقش تحریك در مسئولیت كیفری                            178

 

 

تحقیق اجبار در جرائم قابل تعزیر                            179

 

 

بخش سوم- بررسی اجبار در قوانین جزایی ایران                     179

 

 

الف- قانون مجازات عمومی                               179

 

 

ب- اجبار در قانون مجازات اسلامی                             179

 

 

ضوابط قانونی حاكم بر اجبار                              181

 

 

الف- اكراه در قتل                                     181

 

 

ب- جرم باید از مجازات های تعزیری باشد                      182

 

 

ج- اجبار در غیر مورد تعزیرات                          182

 

 

شرایط اجبار رافع مسئولیت جزایی                          182

 

 

مسئولیت مدنی در زمینه اجبار                             182

 

 

14- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه                                      183

 

 

بخش اول- مفاهیم جهل                                   184

 

 

تعریف اشتباه                                          184

 

 

مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن                              185
ب- اشتباه                                        186         الف- جهل                                    185

 

 

ج- غلط                                           187

 

 

د- خطا                                           188

 

 

هـ – سهو                                         188

 

 

و- غفلت                                          189

 

 

ز- نسیان                                         189

 

 

تفاوت میان جهل و نسیان                                    190

 

 

جایگاه اشتباه در حقوق جزا                                      192

 

 

الف- اشتباه در قانون                             192

 

 

ب- اشتباه در عمل                                      194

 

 

بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفی                          195

 

 

الف- جهل مركب                                    195

 

 

ب- جهل بسیط (شبهه)                               197

 

 

بخش سوم- انواع جهل و جایگاه آن در فقه شیعه                     203

 

 

الف- جهل و شبهه حكمیه                                 204

 

 

ب- جهل و شبهه موضوعیه                                 204

 

 

ج- جهل تقصیری                                    206

 

 

د- جهل قصوری                                     206

 

 

بخش چهارم- جایگاه جهل در حقوق اسلامی                            207

 

 

الف- جایگاه در جرائم مستوجب حد                             207

 

 

ب- جایگاه جهل و شبه در جرایم مستوجب قصاص و دیات            210

 

 

ج- جایگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزیرات                214

 

 

بخش پنجم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در حقوق جزای عرفی             217

 

 

الف- تأثیر جهل حكمی بر مسئولیت كیفری                       217

 

 

ب- تأثیر جهل موضوعی بر مسئولیت كیفری                       218

 

 

بخش ششم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در حقوق اسلامی                 218

 

 

الف- ادله و مستندات تأثیر جاهل بر مسئولیت كیفری                     218

 

 

بند اول- ادله برائت                                219

 

 

 

 

 

 

 

 

ل

 

بند دوم- قاعده درأ                                 220

 

 

بند سوم- روایات وارده در مورد معذور بودن جاهل                    221

 

 

ب- ادله و مستندات عدم تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری                    225

 

 

بند اول- قاعده اشتراك احكام میان عامل و جاهل                     226

 

 

بند دوم- قاعده وجوب تعلم احكام                     227

 

 

بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احكام اسلامی                      227

 

 

ج- اَلجَمعْ مَهما اَمكَن اُولی مِنَ الطَّرح(جمع عرفی میان ادله بهتر از رد كردن آنهاست)228

 

 

بخش هفتم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در قوانین و مقررات جزایی ایران        232

 

 

الف- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب حد                  232

 

 

1- جرم زنان                                   233

 

 

2- حد مسكر                                    234

 

 

3- جرم سرقت                               235

 

 

ب- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب قصاص                  236

 

 

بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف)                       238

 

 

بند دوم- اشتباه در هویت مجنی علیه (اشتباه در شخصیت)              240

 

 

ج- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب دیه                   241

 

 

بند اول- جهل حكمی                             243

 

 

بند دوم- جهل موضوعی                           244

 

 

خلاصه بحث                                             247

 

 

فهرست منابع و مآخذ

 

 

پیشگفتـار 

 

 

مسئولیت كیفری از شرایط اوصافی بحث می كند كه امكان منطقی تحمیل مجازات را بر مرتكب جرم فراهم می آورد گر چه بی تردید تنها در فرض وقوع جرم سخن از تحمیل مجازات صحیح و منطقی است اما دیری است كه صاحب نظران جزایی بر این باورند كه مسئولیت كیفری در برابر جرم در گروی وصف خاص و مرهون حالت ویژه ای است نزد مرتكب كه در غیاب آن تحمیل كیفر بر او منطقاً و عقلاً ناممكن می نماید عنایت به همین وصف خاص كه از آن به (اهلیت جزایی) تعبیر می كند در مقام جوهر و بن مایه مسئولیت كیفری است سبب شده تا نهاد مسئولیت كیفری موجودیتی متمایز از دو نهاد در جرم و مجازات یافته و مبحثی جداگانه و دامنه دار را در بخش حقوق جزای عمومی خود اختصاص داده «جرم و مجازات» دو نهاد مهم جزایی اند كه به دو شكل متفاوت با مرتكب جرم ارتباط پیدا می كنند یكی از مرتكب «صادر» و دیگری به مرتكب «تحمیل» می گردد حقوق جزا به تعیین و تحویل شرایط و او صافی در مرتكب می پردازد كه در پرتو آنها از یك سو «صدور جرم» از مرتكب واز سوی دیگر «تحمیل مجازات» بر وی امكان پذیر می شود گو اینکه شرایط لازم برای «صدورجرم» با شرایط ضروری برای «تحمیل مجازات» بر هم انطباق كامل ندارد.

 

 

حقیقت این است كه حقوق جزا تنها پس از آشنایی با مسئولیت كیفری مبتنی بر تقصیر بود كه مورد توجه قرار گرفت تا نگاهی عمیق بر آن و عواملی كه دافع مسئولیت است را موضوع تحقیق قرار دهیم
رساله ای كه پیش دو خواننده گرامی قرار دارد به پایه چنین دیدگاهی از مسئولیت كیفری و عواملی كه در رفع مسئولیت كیفری موثر واقع می شود و را مورد بررسی قرار می دهد تا مجموعه كامل از این مقوله مهم كه به صورت پراكنده و بدون جمع بندی و نتیجه گیری در كتب حقوق جزاء مورد بررسی قرار گرفته را مفصلا و به طور كامل ارائه داده باشیم تا به امید آنكه این اثر ناچیز مورد استفاده دانشجویان – دانش پژوهان و مشاوران حقوق و قضات و وكلا و علاقه مندان به علم حقوق قرار گیرد و در مجموع برای همه ما
فتح بابی به سوی نور و خیر و موجب برانگیختن اندیشه و صاحب نظران طرح مسائل حقوقی دقیقتری در این زمینه و سایر مباحث مربوط باشد.

 

 

 

 

 

مقدمـه

 

 

مسئولیت در معنی عام آن از نظر قانون شامل مسئولیت مدنی و كیفری است و مسئولیت كیفری ناشی از جرم و یكی از بنیادهای حقوقی است كه بدون اثبات آن، احقاق حق مفهوم عینی خود را از دست داده و صرفاً جنبه ذهنی خواهد داشت زیرا در جریان رسیدگی به هر پدیده جزایی یگانه عاملی که حق را از قوه به فعل در آورده به آن عینیت می بخشد و به طور ملموس در اختیار صاحب حق قرار می دهد، اثبات مسئولیت كیفری است.

 

 

به همین مناسبت نخستین پرسشی كه در ابتدای این بحث مطرح خواهد شد این است كه ببینیم تدبیر قانون گذار كیفری در مسئول شناختن افرادی كه قوانین جزایی را نقض می كنند چیست؟

 

 

بطور كلی، الزام شخص به پاسخگویی در قبال تعرض نسبت به جسم و جان و مال و یا حیثیت دیگران، خواه به جهت حمایت از حقوق و آزادی های فردی انجام گیرد و خواه به انگیزه دفاع از جامعه به منظور برقراری تناسب منطقی بین مجازات وجرم و یا به عنوان اجرای عدالت و احقاق حق در بین مردم، صورت پذیرد، تحت عنوان ،مسئولیت كیفری مطرح می شود كه از نظر حقوق جزاء تشخیص آن دارای اهمیت زیادی است، زیرا تحمیل كیفر و تعیین میزان مجازات مرتكب جرم به عنوان نتایج و عواقب نامطلوب كاریكه انجام داد و مستلزم آن است كه مستحق كیفر، از نظر جسمی و روانی و  رشد اهلیت و سایر خصوصییات لازم در وضعی باشد كه توانایی درك صحیح اعمال و رفتار خود را داشته باشد تا بتوان جرم را به او نسبت داد یا به عبارت دیگر، مرتكب قابلییت انتخاب نتیجه مجرمانه را دارا باشد تا از نظر كیفری مسئول شناخته شود.

 

 

اثبات این مسئله كه یكی از مسائل موضوعی حقوق جزا  و علی القاعده به عهده مقامات قضایی
صلاحیت دار می باشد. باید در رسیدگی های قضایی اعم از مراهل تحقیق و دادرسی در مورد هر متهمی كیفیات مربوط به شخصیت مرتكب جرم برای احراظ و اثبات مسئولیت یا عدم مسئولیت كیفری مرتكب و صدور حكم مقتضی دقیقا مورد توجه وبررسی قرار گیرد بعلاوه در پاره ای از اوقات قانون گذار به علت وجود شرایط و كیفیات خارجی مربوط به وقوع جرم عمل مجرمانه مرتكب را تحت عنوان عوامل توجیه كننده و رفع كننده باعث زوال مسئولیت كیفری می شناسد امعان در مسائل فوق اهمیت بحث و شناخت مسئولیت كیفری را به خوبی روشن می كند و نشان می دهد تعیین حد و مرز و بیان ماهییت جامع و مانع مسئولیت كیفری بوسیله قانون گذار تا چه حدی می تواند در احقاق حق و اجرای عدالت و حفظ نظم و امنیت در جامعه مؤثر باشد.

 

 

مع هذا این امر آن طور كه باید و شاید مورد توجه قانون گذار قرار نگرفته در هیچ یك از قوانین جزایی و مدونه كشورمان ماهیت حقوقی و تعریف مسئولیت كیفری و عوامل رافع مسئولیت كیفری به طور مشخص بیان نشده است چنان كه در مطالعه مقررات جزایی و موضوعه و عوامل رفع كننده ملاحظه
می شود قانون گذار گاهی به ذكر كلمه مسولیت اكتفاء كرده و زمانی عنوان كلی (مسئولیت جزایی) و یا (صدور مسئولیت جزایی) را برای موارد مربوط به این پدیده انتخاب كرده است ، بدون اینكه تعریفی از مسئولیت كیفری و عوامل رفع كننده ارائه كرده باشد1.

 

 

در این چشم انداز ، تلاش برای تبیین علمی و گزینش تعریف «مسئولیت كیفری و عوامل رافع مسئولیت كیفری» با مطالعه و دقت در معانی واژه مسئولیت و مفاهیم كلی اخلاقی قانونی و موارد استعمال لفظ مسئولیت و عوامل رفع از  مسئولیت و مشتقات آنرا از فقه  در آیات قران كریم و روایات و حقوق جزا دنبال خواهیم كرد.

 

 

مقررات جزایی پاره ای كشورها بی آنكه ذكری از شرایط عمومی تحقق مسئولیت كیفری به میان آورند صرفاً به بیان علل یا حالاتی پرداخته اند كه بر دفعیت مرتكب جرم و یا رابطه ذهنی او با جرم تاثیر گذاشته از این رهگذر اهلیت جزایی متهم را از بین برده یا وصف مجرمانه را از اراده او باز می ستاند و به این وسیله مواخذه متهم را نسبت به جرم انجام یافته ناممكن می سازد این علل و حالات را گاه عوامل رافع و یا احیانا موانع مسئولیت كیفری می خوانند از جمله صغر ، جنون ، مستی ، اجبار و اكرا ه و افطرار ، و اشتباه كه این عوامل یا موانع به شمار می روند در ضمن موادی از قانون جزای این كشورها جداگانه ذكر و شرایط آنها و آثار ویژه هر یك بر مسئولیت كیفری متهم به تفضیل یا به اجمال بیان شده است.

 

 

 

 

 

فصل اول

 

 

 

 

 

مفاهیم مسئولیت

 

 

 

 

 

 

 

 

مفاهیم مسئولیت

 

 

الف) مفهوم لغوی مسئولیت

 

 

در كتاب های فرهنگ لغات زبانهای مختلف مسئولیت به معنی قابل باز خواست بودن انسان آمده و غالباً به مفهوم تكلیف و وظیفه و آنچه كه انسان عهده دار آن باشد تعریف شده است چنان كه در فرهنگ جامع نوین عربی به فارسی، مسئولیت به معنی قابل بازخواست و مسئول به معنی قابل جواب آمده است.

 

 

در المنجد1مسئولیت از سئل و به معنی آنچه كه مورد سؤال قرار می گیرد یعنی: (ما یسئل) تعریف شده است.

 

 

در فرهنگ فارسی معین ، مسئول  به معنی ، چیزی خواهش شده كسی كه فرضیه ای بر ذمه دارد كه اگر عمل نكند از او باز خواست شود و مسئولیت به معنی مسئول بودن و موظف بودن به انجام دادن
امری است2.

 

 

در مفردات راغب در تعریف مسئولیت آمده است سؤال به معنی خواهش و در خواست و پرسش است. چنان كه گفته شود (سالت عن حاله)

 از حالش پرسید و یا (سالت بكذا) او چنین پرسید یَسئولُنَكَ عَنِ الاَفعال در مورد افعال از تو می پرسند و مسئول به معنی قابل بازخواست ذكر شده است .

 

 

در فرهنگ فارسی عمید ، مسئولیت عبارت است از آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد و مسئول به معنی پرسیده شده و خواسته شده آمده است3.

 

 

بنابر آنچه در ترمینولوژی حقوق آمده است مسئولیت عبارت است از تعهد قانونی شخص ، بر رفع ضرری كه به دیگری وارد كرده است4.

 

 

از نظر فرهنگ فارسی نفیسی مسئول كسی است كه از وی سوال كنند و در خواست نمایند5. به هرحال بررسی معانی لغوی و اصطلاحی مسئولیت ملازمه این كلمه را با تعهد و تكلیف، آشكار می سازد ولی این معنی به تنهایی نمی تواند مفاهیم گوناگون و ابعاد مختلف و مصطلح مسئولیت را بازگو كند.

 

 

برای درك مفهوم واقعی مسئولیت از جهات گوناگون ناگذیر باید علاوه بر وجود تعهد و تكلیفی كه از طرف مقام صلاحیت دار ، وضع و برقرار می گردد ، عوامل و شریط لازم دیگری را هم در نظر گرفت. در این باره لازم است كه:

 

 

اولاً: مشروعیت مقام یا مقامات صلاحیت داری كه حق وضع هرگونه قاعده یا تكلیفی را دارند مورد تأیید شخص مسئول و موظف قرار گیرد.

 

 

ثانیاً: شخصی كه دارای اهلیت قانونی است از وجود وظیفه و یا قوانین موضوعه ، مطلع و آگاه گردد و توانایی انجام عمل و یا ترك آن را داشته باشد به این ترتیب ابعاد مختلف مفهوم مسئولیت و ماهیت آن با جمع شدن عوامل سه گانه زیر فراهم خواهد شد .

 

 

1- آگاهی و اطلاع شخص ، از قائده و یا تكلیف و توانایی انجام ویا ترك آن .

 

 

2- وجود او امر ونواهی قانونی

 

 

3- مشروعیت مقام واضع قائده ویا تكلیف

 

 

اینك ارتباط منطقی بین عوامل یاد شده راتحت عنوان كلی مسئولیت مورد تجزیه و تحلیل
قرار دهیم.

 

 

ب) مفهوم كلی مسئولیت

 

 

برای اینكه مفهوم كلی مسئولیت از نظر كلی مصداق پیدا كند وجود دو دست از عوامل و شرایط ضرورت دارد. دسته اول ، عوامل ابتدایی یا مقدمات مسئولیت ، دسته دوم شرایط مسئولیت كه به ترتیب به بررسی آنها می پردازیم.

 

 

عوامل مسئولیت

 

 

1- وجود انسان مكلف و آگاهی كه اهلیت لازم برای انجام یا خوداری از انجام ممنوعیت های قانونی را داشته باشد.

 

 

2- وجود آمر یا مقامات صلاحیت داری كه حق وضع هر قاعده و یا قانون و یا تكلیفی را دارا باشند.

 

 

3- وجود قواعد و مقررات مشروع قانونی و یا اجتماعی كه مطابق آن وظایف و تكالیف
اطاعت كنندگان از قانون به خوبی مشخص و معلوم شده باشد با توجه به این مقدمات حال اگر از بین عوامل سه گانه فوق الذكر وجود عامل و همچنین وجود قواعد و مقررات قانونی را به طور ثابت در نظر بگیریم و در ارتباط با تعیین نقش سومین عامل در مراتب مذكور هرگاه انسانی مرتكب انجام یا ترك یكی از ممنوعیت های قانونی گردد موضوع مسئول شناختن او مطرح خواهد شد و این همان مطلبی است كه ما در صدد بررسی آن هستیم.

 

 

ناگفته نماند كه حصول هر یك از مراتب و عوامل ابتدایی سه گا نه بالا نیازمند فراهم شدن مراتب یا مقدمات خاص دیگری است كه این مختصر تاب تفضیل همه آنها را ندارد ولی برای نمونه تنها به مشروعیت «وجود آمر صلاحیت دار» اشاره میكنیم یعنی برای این كه معلوم شود آیا آمر صلاحیت توانایی و مشروعیت قانونی لازم را برای وضع قوانین و تكالیف مورد نظر داشته و یا اینكه به ناحق به وضع چنین مقرراتی پرداخته است فرض كنیم در یك موسسه ای مطابق اساسنامه مصوبه و شرح وظایف و روش جاری مدیر كل حق و صلاحیت دارد كه برای بهبود وضع و اداره امور آن موسسه در مواقع مقتضی دستوراتی صادر كنند و به موقع به اجرا بگذارد مثلا از اعضاء و كارمندان موسسه بخواهد برای انجام كارهای عقب مانده به صورت یك ماه هر روز یك ساعت زودتر در محل كار حاضر شوند. صدور چنین دستورالعملی از ناحیه مدیر كل آن موسسه به عنوان آمری قانونی و صلاحیت دارهرگاه در چارچوب ضوابط و اختیارات برقرار گردیده باشد علی القاعد باید او را عاملی صلاحیت دار ، برای اتخاذ وضع چنین دستورالعملی بدانیم در نتیجه هرگاه عضوی از اعضای موسسه پس از اطلاع از وجود چنین دستوری اگر از انجام آن سر پیچی كند مسئول شناخته می شود.

 

 

نكته اساسی دیگری كه در این گفتار دارای اهمیت فوق العاده ای است آن است كه هر قاعده و قانون و یا تكلیفی كه از آن ناحیه آمر و یا مقامات صلاحیت دار وضع و برقرار می گردد حتما باید به خاطر نوعی مصلحت و فایده و یا برای دفع مفسده و جلوگیری از ضرر و زیان فردی و یا اجتماعی باشد.

 

 

1- در این باره به سر فصل مواد 33 الی 45 قانون مجازات عمومی اصلاحی سال 1352 و همچنین سرفصل مواد 29 الی 39 قانون راجعه مجازات اسلامی مصوب 21 تیرماه 1361کمیسیون امر قضایی مجلس شورای اسلامی مراجعه فرمائید.

 

 

1- المنجد فی اللغه و الاعلام ، چاپخانه شرقیه بیروت سال 1976، ص 316.

 

 

2- محمد معین، فرهنگ فارسی، ج 3، امیر کبیر، 1362، ص 40 ، 77.

 

 

3- حسن عمید، فرهنگ فارسی، امیرکبیر، تهران، 1362، ص 950.

 

 

4- جعفر جعفری، لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، چاپ سوم بدون تاریخ، ص 643.

 

 

5- علی اکبر نفیسی، ناظم الاطباء، فرهنگ نفیسی، ج 5، تهران 1317 – 1334، ص 3329.

 

 

 

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)