اهمیت خاورمیانه دلایل زیادی دارد و به مسائل و موضوعات مختلفی برمی‌‌گردد. از لحاظ فرهنگی، خاورمیانه محل ظهور همه ادیان الهی است و به همین دلیل مردم‎‎این منطقه بسیار دین‌باور هستند؛ به لحاظ جغرافیایی خاورمیانه محل اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا است؛ به لحاظ ژئوپلیتیكی نقاط مهمی‎مثل باب‌‌المندب، تنگه هرمز وكانال سوئز در خاورمیانه واقع شده است و نقاط بسیار مهم استراتژیك در سطح جهان هستند؛ به لحاظ اقتصادی منطقه خاورمیانه بیش از ۶۴ درصد مخازن نفت و گاز دنیا را در خودش جای داده است كه‎‎این هم‎ی‎ك موقعیت ممتاز به منطقه بخشیده است. ازدیرباز‎ یعنی حدود ۵۰۰ سال پیش نیز تمام قدرت‌‌های بین‌‌المللی و استعمارگران تلاش كرده‌‌اند تا در ‎‎این منطقه حضور داشته باشند؛ پرتغالی‌‌ها، هلندی‌ها، فرانسوی‌‌ها، انگلیسی‌‌ها و آمریكایی‌‌ها پس از جنگ جهانی دوم تلاش كردند در‎‎این منطقه حضور داشته باشند و استراتژیست‌‌های بزرگ همواره در طول تاریخ گفته‌‌اند كه برای تسلط بر جهان باید برخاورمیانه مسلط بود.‎‎این یک واقعیت است. باتوجه به موارد فوق ‎‎این تحقیق در نظر دارد تا جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام رامورد بررسی قرار داده و ارائه راهکار نماید.

 

 

 

1-2 ضرورت تحقیق

 

 

اهمیت و ضرورت‎‎این پژوهش از آنجا ناشی می‎شود که با مطالعات و بررسی‎های به عمل آمده و با توجه به تحقیقات صورت گرفته در ارتباط با جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام محدود و اندک می‎باشد. لذا به نظر می‎رسد با انجام‎‎این پژوهش تا حدودی خلأ و جای خالی پژوهش‎ها و تحقیقات صورت گرفته در‎‎این زمینه مرتفع گردد. و از سوی دیگر اهمیت‎‎این موضوع از آنجا ناشی می‎شود که بررسی جایگاه کشورهای خاورمیانه بدلیل موقعیت خاص هریک ازآنها نشان می‎دهد که نقش‎‎این کشورها در جهان اسلام تا چه حد می‎تواند در ژئوپلیتیک کشورهای خاورمیانه تاثیر گذار می‎باشد.

 

 

 

 

 

1-3 پرسش اصلی تحقیق

 

 

 جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام چگونه است؟

 

 

 

 

 

1-4 اهداف تحقیق

 

 

جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام

 

 

شناسایی ومعرفی کشور اسلامی‎در خاورمیانه

 

 

ارائه راهکار‎های لازم در جهت بهبود روابط کشورهای اسلامی‎ در خاورمیانه و سایر کشورهای اسلامی می‎باشد.

 

 

 

 

 

1-5 فرضیه تحقیق

 

 

بنظر می‎رسد جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه درجهان اسلام مناسب است.

 

 

بنظر می‎رسد نقش امریکا و اسراییل در جایگاه ژئوپلیتیکی منطقه خاورمیانه در جهان اسلام تاثیر زیادی دارد.

 

 

1- 6 قلمرو تحقیق

 

 

 محدوده مورد مطالعه خاورمیانه است.‎‎این منطقه سرزمین‌های میان دریای مدیترانه و خلیج فارس را شامل می‌شود. خاورمیانه بخشی از آفریقا- اوراسیا‎یا به طور خاص آسیا شمرده می‌شود و در بعضی موارد جزئی از آفریقای شمالی را در برمی‌گیرد. به طور کلی کشورهای‎‎این منطقه عبارت‌اند از: اردن، امارات متحده عربی، ایران، بحرین، ترکیه، سوریه، عراق، عربستان سعودی، عمان، قطر، کویت، لبنان، مصر، یمن، و فلسطین (که دربرگیرنده کرانه باختری رود اردن و نوار غزه است.) کشورهای غربی‎‎این منطقه (الجزایر، تونس، لیبی و مراکش) به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بیشتر بخشی از خاورمیانه شمرده می‌شوند. سودان نیز‎یکی از‎‎این کشورها به شمار می‌آید. کشورهای آفریقایی موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون و‎یا نزدیک ‎‎این منطقه هستند، خود را بخشی از اروپا می‌دانند.‎‎ایران را مرز شرقی خاورمیانه می‌انگارند. البته افغانستان را نیز از کشور‎های‎‎این بخش بندی به شمار می‌آورند که در قلب آسیا موقعیت دارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقشه 1-1 نقشه کشورهای مسلمان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقشه 1-1 نقشه کشورهای مسلمان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-7 محدودیتهای تحقیق

 

 

هموار در تحقیق وپژوهش مشکلات، محدودیت‎ها وتنگناهایی برای دسترسی به منابع واطلاعات مورد نیاز وجوددارد که البته جزء لاینفک امرارزشمند تحقیق است. البته بعضاً منابع جدید ومعتبروجود دارد اما‎یا ترجمه فارسی معتبر نشده ویا محدودیتهایی به لحاظ طبقه بندی اسنادی دارندکه‎‎این امردسترسی پژوهندگان رادرسیکل قوانین اداری معطل‎یا ناکام می‎گذارد و نتیجه عدم دسترسی منابع اصیل ومعتبر سبب کاهش ارزش محتوای کیفی پژوهش خواهد شد. از جمله مواردی که محقق درتحقیق باید با آن دست پنجه نرم کند دقت وتوجه در بهره برداری از منابع محدود موجود است که درعناوین تحقیقاتی مشابه‎یا نزدیک هم، به نوعی موجب تکراری جلوه نمودن تحقیق می‎شود.

 

 

 

 

 

1-8 مفاهیم واژه‎ها

 

 

جایگاه

 

 

جایگاه، مکان استقرار، مکان. مسکن. خانه. مقام. منزل. هر محلی که در آنجا چیزی ثابت شود. محلی که شامل چیزی باشد (دهخدا، 1365، 68).

 

 

ژئوپلیتیک :

 

 

 ژئوپلیتیك عبارت است از درك واقعیت‎های محیط جغرافیایی به منظور دستیابی به قدرت، به نحوی كه بتوان در بالاترین سطح وارد بازی جهانی شد و منافع ملی و حیاط ملی را حفظ كرد.

 

 

به عبارت دیگر ژئوپلیتیك عبارت است از علم كشف روابط محیط جغرافیایی و تأثیر آن بر سرنوشت سیاسی ملل می‎باشد (عزتی، 1382، 70).

 

 

جهان اسلام

 

 

جهان اسلام اصطلاحی است برای سرزمین‌هایی که بیشتر مردم آن پیرو دین اسلام باشند. پیروان اسلام بیش از‎یک میلیارد نفر تخمین زده می‌شوند که پیرو‎‎ایین محمد فرزند عبدالله (پیامبر مسلمانان) از مردمان حجاز و‎‎ایینی با قدمت بیش از ۱۴۰۰ سال (سال قمری) هستند. مسلمانان جهان در اعتقاد به پیامبری محمد بن عبدالله به عنوان آخرین پیامبرآسمانی (خاتم‌الانبیاء) ، قرآن (کتاب مقدس اسلام) ، قبله و بسیاری احکام شریعت اسلام، اشتراک عقیده دارند.

 

 

خاورمیانه

 

 

خاورمیانه واژه‌ای است که اروپاییان به‎‎این منطقه با توجه به موقعیت جغرافیایی خودشان اطلاق کرده‌اند در حالی که‎‎این منطقه تقریباً در مرکز خشکی‌های زمین و نقشه سیاسی جهان است و نه در شرق مرکزی‎یا همان خاورمیانه. خاورمیانه از نظر جغرافیایی و به طور حقیقی باید در مرکز آسیا باشد نه جنوب غربی آسیا به علاوه مصر. برخی افراد از واژه خاورمیانه به دلیل اروپامحوری بودن آن انتقاد می‌کنند.‎‎این منطقه تنها از دید اروپای غربی، در مشرق واقع شده در حالیکه همین منطقه برای‎یک هندی منطقه‌ای غربی و برای‎یک روسی در جنوب واقع شده‌است. واژه «میانه» نیز بدلیل برداشتهای مختلف باعث سردرگمی‌هایی شده‌است.

 

 

کشورهای اسلامی

 

 

کشورهای اسلامی ‎به کشورهایی گفته می‌شود که دین رسمی‎آن‌ها‎یا دین بیشتر جمعیت آنان اسلام است. بیشتر کشورهای اسلامی‎ در خاورمیانه، آسیای میانه، شمال آفریقا، و جنوب شرقی آسیا هستند. اندونزی پرجمعیت‎ترین کشور اسلامی‎است. همه کشورهای اسلامی‎در سازمان کنفرانس اسلامی‎عضویت دارند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل دوم     مرور منابع ، ادبیات     و پیشینه تحقیق

 

 

2-1 ادبیات تحقیق

 

 

2-1-1 ژئوپلیتیك

 

 

 این واژه، ابتدا در سال 1899. م توسط دانشمند سیاسی سوئد به نام رودولف كیلن وضع شد و به بخشی از معلومات حاصله ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست اطلاق شد. تعریفی كه در این برهه از زمان می‎توانیم از ژئوپلیتیك ارائه دهیم این است كه ژئوپلیتیك عبارت است از: درك واقعیت‎های محیط جغرافیایی به منظور دستیابی به قدرت، به نحوی كه بتوان در بالاترین سطح وارد بازی جهانی شد و منافع ملی و حیاط ملی را حفظ كرد، به عبارت دیگر ژئوپلیتیك عبارت است از علم كشف روابط محیط جغرافیایی و تأثیر آن برسرنوشت سیاسی ملل (عزتی، 1382، 70).

 

 

 

 

 

2-1–1–1 مفهوم ژئوپلیتیک

 

 

تعریف «ژئوپولیتیك»: «ژئوپولیتیك» مركّب از دو واژه «ژئو» به معناى زمین و «پولیتیك» به معناى سیاست است. در فارسى، معادل‎هایى همانند «سیاست جغرافیایى»، «علم سیاست جغرافیایى» و «جغرافیا سیاست شناسى» براى آن ذكر شده است. در انگلیسى، به آن «جیوپالیتیكس» (Geopalitics)، در آلمانى به خاستگاه اصلى آن، «گئوپولیتیك» (Geopolitike) و در فرانسوى «ژئوپولیتیك» (geopolitique) اطلاق شده است.

 

 

ژئوپلیتیک عبارت است از مطالعه روابط همکار با رقابت میان قدرت‎ها بر اساس امکاناتی که محیط جغرافیایی در اختیار می‎گذارد،‎یا امکاناتی که در‎‎این راستا می‎توان از محیط جغرافیایی گرفت. مسلما هدف ‎یک قدرت از‎‎این روابط،‎‎ایجاد موازنه‎های رقابتی با قدرت‎های دیگر برای تامین امنیت در راستای حفظ منافع ملی و گسترده آن، با توجه به چگونگی بهره گرفتن از نقش امکانات جغرافیایی است. از‎‎این دیدگاه ویژه، ژئوپلیتیک را می‎توان هنر‎‎ایجاد موازنه قدرتی با رقیبان در سطوح منطقه‎‎ای و جهانی در راستای تامین امنیت، جهت حفظ و گسترش منافع ملی درسطوح منطقه‎‎ای وجهانی دانست (مجتهد زاده، 1381 : 21).

 

 

تاکنون مسائلی که دربارۀ ژئوپلیتیک نوشته‎یا گفته شده است بیش از آنکه ماهیت موضوع، ابعاد و معرفت شناسانه و روش شناسایی آن را مشخص کند، بیشتر شامل عبارت‎های مبهم، دیدگاه‎های آمیخته با اعتراض سیاسی، توصیف و تعبیرها، کلی گویی‎ها، اصطلاحات ربطی، جدول‎های ذهنی، مونوگرافی‎های ذهنی و مسائلی از‎‎این قبیل است، که اعتبارعلمی‎ژئوپلیتیک را مخدوش نموده و مانع از آن می‎شود که ژئوپلیتیک بتواند از ثبات موضوعی، فلسفی و روش شناسی علمی‎برخودار شود و بتواند به گزاره‎های کلی و جهان شمول نظیر قوانین، حقایق مسلم و نظریه‎های علمی‎تبیین کننده دست‎ی‎ابد. در واقع می‎توان گفت ژئوپلیتیک علیرغم ادبیات گفتمانی و هویت اعتباری خود در‎یک قرن گذشته قابلیت برخورداری از مبنای فلسفی را دارا می‎باشد و قادر است با مسیر‎ی‎ابی درست از وضعیت نه چندان علمی‎که دچار آن است خارج شود و به موقعیت‎یک رشته علمی‎وتولید کننده گزاره‎های کلی انتقال پیدا کند (حافظ نیا، 1384، 17)

 

 

 «واژه ژئوپلیتیك كه ابتدا در سال 1899. م توسط دانشمند سیاسی سوئد به نام رودولف كیلن وضع شد و به بخشی از معلومات حاصله ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست اطلاق شد. ژئوپلیتیك از زمان وضع آن در یك قرن گذشته از نظر مفهومی و فلسفی دچار شناوری بوده و هنوز بر سر ماهیت آن اتفاق نظر وجود ندارد و دیدگاههای متفاوتی درباره ماهیت آن ابراز شده است (عزتی، 1382، 71).

 

 

 ژیروید اتو تایل معتقد است، ژئوپلیتیك در قرن بیستم از تاریخ پرفراز و نشیبی برخوردار بوده و توانسته است در رساندن معنی ارتباط كلی بین جغرافیا و سیاست مؤثر باشد ولی معنی كردن ژئوپلیتیك كاری بس مشكل است… زیرا معنی مفاهیمی چون ژئوپلیتیك تمایل به متغیر و تحول دارند و متأثر از دوره‎های تاریخی و ساختارهای نظم جهانی اند كه آنها خود تحول پیدا می كنند. او معتقد است كیلن و سایر متفكرین امپریالیستی، ژئوپلیتیك را به عنوان بخشی از دانش استعماری غربی فهمیده اند كه از روابط بین سیاست عناصر طبیعی زمین بحث می كند» (عزتی، 1382، 74).

 

 

 لورو و توال ژئوپلیتیك را دو روش ویژه ای می دانند كه پدیده بحرانی را كشف و تحلیل می كند و راهبردهای تهاجمی یا دفاعی را بر سر یك محدوده ارضی از نقطه نظر محیط جغرافیایی انسانی و طبیعی تعریف می‎کند (لورو و توال، 1381، ص 34) دیدگاهی هم وجود دارد که ژئوپلیتیک را نعادل “راهبرد” (استراتژی) می‎داند و برای نمونه به ژئوپلیتیک ریگان‎یا ژئوپلیتیک گورباچف اشاره می‎کند (عزتی، 1382، ص 42)

 

 

 ژئوپلیتیک مطالعه روابط بین المللی و منازعات از لحاظ جغرافیایی است به عبارتی تأثیر عوامل جغرافیایی نظیر: موقعیت، فاصله و توزیع منابع طبیعی و انسانی بر روابط بین المللی را موضوع ژئوپلیتیک تشکیل می‎دهد. دکتر میرحیدر نیز تعریف ژئوپلیتیک را با همین دیدگاه بدین صورت ارائه می‎دهد.

 

 

 «شیوه‎های قرائت و نگارش سیاست بین الملل توسط صاحبان قدرت و اندیشه و تأثیر آنها بر تصمیم گیری‎های سیاسی در سطح ملی و منطقه‎‎ای» (میرحیدر، 1377، ص 22) ‎‎این نگرش به ژئوپلیتیک بر پایه رویکرد جدیدی نسبت به مطالعات ژئوپلیتیکی که از آن به ژئوپلیتیک انتقادی تعبیر می‎شود قرار دارد.

 

 

 نگرش انتقادی نسبت به ادبیات کلاسیک ژئوپلیتیک توسط ژیرو‎ی‎د اتو تایل در اواسط دهه 1990 ارائه و گسترش‎یافت. در‎‎این نگرش ژئوپلیتیک سنتی متهم شد که شرایط سوء استفاده قدرت‎های استعماری و سلطه گر را از اندیشه‎های جغرافیایی تسهیل نموده است» (مجتهدزاده، 1381، ص 291)