بنابراین اگرچه امروزه شهر تهران در داخل محدوده قانونی خود با پدیده اسکان غیررسمی گسترده­ای مواجه نیست اما از فضاهای اسکان غیررسمی پیرامون خود تاثیر می­پذیرد. از این رو هر چند پرداختن به موضوع فوق فراتر از حوزه مدیریتی شهرداری تهران به حساب می­آید، ولی با توجه به شرایط موجود و اهمیت موضوع، لازم است که شهرداری تهران با همکاری وزارت مسکن و شهرسازی و سایر دستگاه­های مرتبط، در این زمینه اقدام عاجل نماید. لازمه هرگونه تصمیم و اقدام به ساماندهی در خصوص اجتماعات مذکور، مستلزم مطالعه و شناخت دقیق و یکپارچه این اجتماعات است که به راهبردها، سیاست­ها، الگوهای هنجاری و ساز و کارهای اجرائی مشخصی برای مدیریت شهری منتهی گردد. از آنجائی که تاکنون هیچ گونه مطالعه فراگیر و یکپارچه‌ای که ضمن جمع­بندی مطالعات پراکنده موجود و سوابق اجرائی ساماندهی این اجتماعات بتواند به هماهنگی راهبردی در این زمینه منتهی گردد، انجام نگرفته است، اهمیت موضوع روشنتر می‌شود. بنابراین قبل از هر چیز باید طرح دقیق مطالعات ساماندهی اجتماعات مذکور تدوین و برنامه ساماندهی چنین سکونتگاه‌هائی با توجه به نتایج مطالعات کلیه ابعاد آن (زیست محیطی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی، مسکن، مدیریتی و …) طراحی گردد.

با نگاهی به چگونگی فرآیند شکل‌گیری و سازماندهی منطقه 19 شهرداری تهران و نیز موقعیت جغرافیایی و تاریخچه تحولات کالبدی آن، به نظر می‌رسد مشکل اصلی اسکان غیررسمی در این منطقه، نیازمندی به افزایش جذب خدمات، امکانات، تأسیسات و تجهیزات شهری می‌باشد، لذا مطالعه نظام توزیع مکانی اسکان غیررسمی در این منطقه ضروری به نظر می‌رسد و با توجه به موقعیت جغرافیایی منطقه(موقعیت مطلق ونسبی آن) یعنی قرارگیری در بستری طبیعی و کشاورزی در جنوب شهر تهران و قرارگیری در میان چهار بزرگراه مهم که حدود اربعه این منطقه را تشکیل می‌دهند امکان گسترش پدیده اسکان غیررسمی در حریم وسیع منطقه 19 وجود دارد و به دلیل اینکه این منطقه، بصورت سکونتگاه‌های خودرو بوده و در دوره زمانی 1366 تا به امروز بصورت یک منطقه شهرداری جذب شهر تهران بزرگ گردیده، با معضلات و مشکلات توسعه شهری رو‌به‌رو بوده است، بنابراین مطالعه عوامل مؤثر بر ساماندهی آن نیز ضروری به نظر می‌رسد.

فصل اول: کلیات تحقیق

هدف از ارایه این فصل، طرح مسأله و ضرورت انجام تحقیق، ارائه فرضیه و تعیین اهداف تحقیق است که متعاقب آن ادبیات موضوع و روش انجام تحقیق مورد بحث قرار می‌گیرد و در نهایت مشکلات پیش‌روی تحقیق عنوان می‌گردد. این فصل، در حقیقت، هدایت و جهت‌گیری پایان‌نامه را تا نتیجه‌گیری به ‌عهده دارد.

1-1- تعریف مسئله

مسأله اسكان‌های غیررسمی درمناطق شهری كشورهای جهان سوم یكی از عوارض رشد فزآینده شهرنشینی و افزایش جمعیت شهرها و فقدان نظام یكپارچه و موثر مدیریت شهری تلقی می‌شود (رفیعیان،1389 : 12). آمارهای ارائه شده از جانب سازمان‌های بین‌المللی نشان می‌دهد كه حدود یك ششم از جمعیت جهان در مناطق زاغه‌ای و حاشیه‌ای زندگی می‌كنند.(هادی زاده، 10:1390) در آخرین گزارش مركز اسكان بشر ملل متحد آورده شده است كه بین یك سوم تا یك چهارم جمعیت شهری جهان در فقر مطلق به سر می‌برند(Mumtaz,B.,2010). در همین ارتباط كمیسیون جهانی آینده شهرها در قرن بیست و یكم میلادی نیز هشدار داده است كه به موازات رشد ابر شهرها فقر شهری در كشورهای جهان سوم افزایش یافته و این درحالی است كه بخش عمده‌ای از شهرنشینی بر پایه اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سكونتگاه‌های غیررسمی صورت گرفته و در آینده نیز صورت خواهد گرفت. این گرایش را غیررسمی شدن شهرنشینی می‌نامند(صرافی، 1381: 5) كه بدنبال خود موجب بروز سكونت غیرقانونی در زمین، كمبود مسكن، خدمات شهری، بیكاری و مسائل دیگرگردیده است (Gilderbloom,I,2011). شكست سیاست‌های مبتنی‌بر خانه‌سازی اجتماعی (دهه 1960) و طرح زمین – خدمات (دهه 1970) و نیز افزایش تعداد زاغه‌ها و سكونتگاه‌های تصرفی و غیرقانونی در حاشیه شهرها، سر آغاز شكل‌گیری “رهیافت توانمندسازی” در اواخر دهه 1980 می‌باشد. (هادی زاده،1390: 28) براساس این رهیافت، روش‌های مقابله‌ای و ستیزه جویانه با اسكان‌های غیررسمی و حاشیه‌نشینی، راه حل مناسبی برای رفع مشكلات موجود در پیدایش اسكان‌های غیررسمی نیست و حل آن نیازمند مشاركت‌های مردمی و توسعه ظرفیت‌های اجتماعات محلی در همه جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و انسانی است(پیران،1391: 9). در ایران نیز اسكان‌های غیرقانونی و ناهنجار، نوعی اسكان درون یا مجاور شهرها هستند كه دارای سیمایی ناخوشایند و بافتی نا متعارف با شهر بوده و با نام‌هایی چون حاشیه‌نشینی، اسكان غیررسمی، سکونتگاه‌های خودرو، بدون برنامه، نامنظم و فاقد مقررات از آنها نام برده می‌شود(Perlman, J,2012). ساكنان این سکونتگاه‌ها را اقشار كم درآمد و گاه مهاجرینی رانده شده از سوانح طبیعی و انسانی مانند جنگ و یا مهاجرینی روستایی با سابقه كم شهرنشینی تشكیل می‌دهند. (UN-HABITAT,2009) برآورد می‌شود كه یك هشتم جمعیت شهری كشور (حدود چهار و نیم میلیون نفر) در اینگونه سكونتگاه‌های غیررسمی مستقر باشند و تداوم روند موجود نسبت آن را در ابتدای دهه آینده به یك چهارم و تعداد آن را به بیش از دو برابر خواهد رساند(زاهد زاهدانی،1387:13). این پدیده امروز نه تنها در شهرهای بزرگ بلکه در شهرهای متوسط نیز در کشور ما مشاهده می‌شود. با نگاهی به چگونگی فرآیند شکل‌گیری و سازماندهی منطقه 19 شهرداری تهران و نیز موقعیت جغرافیایی و تاریخچه تحولات کالبدی آن، به نظر می‌رسد مشکل اصلی اسکان غیررسمی در این منطقه، نیازمندی به افزایش جذب خدمات، امکانات، تأسیسات و تجهیزات شهری می‌باشد، لذا برنامه توانمندسازی اجتماعات اسکان غیررسمی در این منطقه ضروری به نظر می‌رسد و با توجه به موقعیت جغرافیایی منطقه (موقعیت مطلق ونسبی آن) یعنی قرارگیری در بستری طبیعی و کشاورزی در جنوب شهر تهران و قرارگیری در میان چهار بزرگراه مهم که حدود اربعه این منطقه را تشکیل می‌دهند امکان گسترش پدیده اسکان غیررسمی در حریم وسیع منطقه 19 شهر تهران وجود دارد. به دلیل اینکه این منطقه، بصورت سکونتگاه‌های خودرو بوده و در دوره زمانی 1366 تا به امروز بصورت یک منطقه شهرداری جذب شهر تهران بزرگ گردیده، با معضلات و مشکلات توسعه شهری روبرو بوده است، بنابراین مطالعه عوامل مؤثر بر ساماندهی آن نیز ضروری به نظر می‌رسد.

2-1- پیشینه تحقیق

پس از سال‌های 1341 و 1342 رشد اسکان غیررسمی به حدی رسید که لزوم تحقیقات و پژوهش‌های مختلف در باب اسکان‌های غیررسمی توسط مراجع دولتی، دانشگاه‌ها و پژوهشگران اجتماعی مورد تاکید قرار گرفت و از آن زمان به بعد پژوهش‌ها و تحقیقات متعددی جمع‌آوری شده است. در این تحقیق سعی شده است به چند مورد از این تحقیقات و نتایج آنها در طی دهه اخیر اشاره شود.

اسکان غیررسمی از جمله مسائل شهری است که مانند دیگر مشکلات شهری از دید پژوهشگران پنهان نمانده است و به روش‌های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است و حتی کمتر کتاب یا نوشته‌ای در زمینة مسایل شهری می‌توان یافت که حداقل چند سطری را به این موضوع اختصاص نداده باشد. کلینارد(1966)با مطالعه بر روی این پدیده در زمینه نظریه‌های پیدایش آن معتقد به دیدگاه بوم‌شناسی شهری است؛ اندیشمندانی چون تورنر (از نظریه پردازان مکتب لیبرال) نیز در کتاب و مقالات مختلف خود این پدیده را موردبررسی قرار داده است (1967،1976، 1978، 1982) و اندیشمندان دیگری که درابعادمختلف این پدیده شهری راموردبررسی قرار داده‌اند ولی با توجه به اینکه اسکان غیررسمی در هر مکان جغرافیایی برخاسته از شرایط محیطی جامعة خود می‌باشد، لذا اندیشمندان ایرانی نیز این مساله شهری را مورد توجه قرار داده و از زوایای مختلفی بررسی نموده‌اند.آغاز این مطالعات را با توجه به شروع شهرنشینی شتابان در ایران بایستی دهه‌های 40 و 50 شمسی دانست. به دلیل تعداد زیاد نوشته‌ها و تشابه بسیار مطالعات صورت گرفته در این مورد، می‌توان به موارد مهمتری چون: 1- مطالعات موردی (مونوگرافی) اسکان غیررسمی مانند: تحقیقاتی مربوط به موسسة مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران (1351) و مطالعات اندیشمندانی چون رهین، عظیم (1354)؛ منصوریان، محمد کریم و سید علیرضا آیت‌اللهی (1356)؛ شکویی، حسین (1355)؛ حسین زاده دلیر، کریم (1361)؛ دانش، ابوالحسن (1362)؛ پیران، پرویز (14 مقاله از سال 1366 به بعد در مجله اطلاعات سیاسی _ اقتصادی و 3 مقاله در سال‌های 74-73 در همان مجله)؛ زاهد زاهدانی، سید سعید (1369)؛ زنجانی، حبیب‌ا…(1382)؛ سیف‌الدینی، فرانک (1383)؛ نیز مجموعه مقالاتی که تحت‌عنوان مجموعه مقالات دو جلدی حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی توسط اساتید و پژوهشگران صاحب نظر کشورمان در زمینة اسکان غیر رسمی (نظیر حاج یوسفی، اطهاری، صرافی، حاتمی نژاد و خاتم و . . .) می‌باشد.

ـ زهره داوودپور (1384) در تحقیقی تحت عنوان کلانشهر تهران و سکونتگاه­های خودروی به بررسی سکونتگاه­های غیر رسمی در اطراف این کلانشهر پرداخته است. وی برای بررسی وضعیت ساکنین این سکونتگاه­های از ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی استفاده نموده است (داود پور، 1384).

ـ شاه حسینی (1384) در تحقیقی با عنوان سکونتگاه خودرو و امنیت اجتماعی، به بررسی سکونتگاه خودرو پاکدشت پرداخت و به این نتیجه رسید که سطح معیشت مردم و کاهش کنترل دول دو عامل در شکل­گیری این سکونتگاه شده است ( شاه حسینی، 1384: 172ـ 157).

ـ ربانی و همکارانش ( 1385) در تحقیقی تحت عنوان “بررسی عوامل مؤثر بر شکل­گیری مسأله حاشیه نشینی و پیامدهای اجتماعی آن در شهر اهواز” به این نتایج دست یافت که مهاجرت از محیط های كوچك روستایی و شهری اطراف به شهر اهواز، مهمترین عامل ایجاد و گسترش مناطق حاشیه نشین است كه خود تحت تاثیر دافعه های اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی محل سكونت قبلی و جاذبه های اقتصادی و اجتماعی – فرهنگی شهر است. همچنین، در بحث پیامدهای اجتماعی مشخص شد كه بین شدت حاشیه نشینی و افزایش میزان محرومیت نسبی حاشیه نشینان رابطه وجود دارد كه در نهایت، باعث حاكم شدن فرهنگ فقر در منطقه حاشیه نشین شده است (ربانی و همکاران، 1384: 114ـ89).

ـ ایران دوست و صرافی (1386) در تحقیقی تحت عنوان “یأس و امید در سکونتگاه­های غیر رسمی (نمونه: شهر کرمانشاه)” تفاوتهای بنیادی میان سكونتگاه‌های غیررسمی “در حال ترقی ” و “در حال زوال” مشاهده می شود كه ناشی از روند تكوین و تكامل آنها در شرایط اجتماعی- اقتصادی، كالبدی، محیطی و نیز رویكرد مدیریتی حاكم بر آنهاست (ایراندوست و صرافی، 1386، 201ـ 21).

ـ زیاری و نوذری (1388) هم در تحقیقی تحت عنوان ” ساماندهی و توانمندسازی اسكان غیررسمی كوی منبع آب شهر اهواز” ضمن بررسی مشخصات این سكونتگاه راهبردهای مناسب را ارایه نموده­اند (زیاری و نوزری، 1388: 36ـ21).

ـ ربانی و همکارانش ( 1388) در تحقیقی تحت عنوان تحلیلی بر علل شکل­گیری مناطق حاشیه نشین در شهر اصفهان، وجود ارتباط مستقیم و معنادار میان عوامل اقتصادی با امکانات، سهولت تهیه مسکن و زمین، قومیت گرایی، نوع شغل را از مهمترین عوامل به حساب آورد (ربانی و همکاران، 1388: 125ـ 93).

-صرافی(1381) پرداختن به مسئله اسکان غیر رسمی نه تنها ضرورتی بر آمده از ارزش ای اعتقادی و انسانی ، بلکه سازگار با منافع اجتماعی و پایداری سکونتگاهها وتوسعه ملی است. نباید فراموش کرد که فقر در هر جا تهدیدی برای کل است (صرافی ، 1381 :6).

ـ سرور و جعفری (1388) در تحقیقی تحت عنوان ” تحلیل شهرنشینی و آینده نگری رشد سکونتگاه­های غیررسمی در منطقه کلانشهری تهران”، تداوم مهاجرت و رشد جمعیت شهری منطقه كلانشهری تهران، تعدد و ناهماهنگی در مدیریت منطقه كلانشهری و كند بودن ماهیت اصلاحات ساختاری را از مولفه های موثر در گسترش ابعاد اسكان غیررسمی در تهران و اجرایی ساختن سند ساماندهی مهاجرت از تهران، سند توانمندسازی سكونتگاه‌های غیررسمی، مدیریت یكپارچه و واحد مجموعه شهری، رویكرد به عدالت در فضا و سیاست باز توزیع ثروت به موازات رشد اقتصادی را از جمله راهبردهای موثر در برون­رفت از وضعیت و حل این مساله دانسته­اند (سرور و همکاران، 1388: 93ـ 77).

ـ عبدی و همکاران (1388) در تحقیقی تحت عنوان ” ارایه راهكارهای جلب مشاركت ساكنان مناطق اسكان غیر رسمی” راهكارهای جلب مشاركت ساكنان مناطق اسكان غیررسمی در فرآیند تهیه و اجرای طرح‌های توسعه شهری ارایه كرده­اند (عبدی و همکاران، 1388: 82ـ71).

ـ اسماعیل­پور (1389) در تحقیقی تحت عنوان ” بررسی وضعیت مسكن در سكونتگاه‌های غیررسمی و ارایه راهبردهای ساماندهی آنها (نمونه موردی: محله حسن آباد یزد) به این نتایج رسید که بخش عمده مساكن در سكونتگاه غیررسمی حسن­آباد، مرمتی و با مصالح كم دوام و دست دوم و فاقد پروانه ساخت هستند. همچنین، استقرارگروه­های درآمدی پایین موجب حاكمیت ساخت وسازهای غیرحرفه­ای، طولانی شدن دوره ساخت و كاهش توان تولید مسكن در این محدوده شده است. لذا، هرگونه تلاش در جهت زدودن چهره فقر از محله می­تواند گامی موثر در راستای كاهش مشكلات مسكن مجموعه تلقی شود؛ – ساكنان، دارای احساس تعلق خاطر نسبت به سكونتگاه خود بوده، آمادگی مشاركت برای بهبود وضعیت مسكن و محیط سكونت خود را دارند؛ – راهبرد توانمندسازی در راستای قادرسازی اهالی برای عرضه واحدهای مسكونی جدید در كنار بهبود كمی و كیفی واحدهای موجود؛ و راهبرد ارتقای سكونت با هدف ساماندهی محیط سكونت آنها می­تواند بخش عمده مشكلات موجود را برطرف نماید (اسماعیل­پور، 1389: 112ـ95).

ـ شیعه و همکاران (1389) در مقاله­ای تحت عنوان ” الگوی شناسایی سكونتگاه‌های غیررسمی با بكارگیری مدل AHP در محیط GIS (نمونه: شهر کرج) اذعان داشتند که یکی از مهمترین مسائلی که شهرهای کشورهای در حال توسعه را با بحران مواجه کرده است، مسئلۀ گسترش سکونتگاه­های غیررسمی در آنها می­باشد. این سكونتگاه­ها با تفاوت در تعریف به عنوان مسكن­های کنترل نشده، غصبی، در حال تغییر و تحول، حاشیه­ای و خود ساخته خوانده می­شوند. طبق برآوردهای صورت گرفته در حدود یک میلیارد نفر، در سرتاسر جهان در این سكونتگاه­ها زندگی می­کنند. این پهنه­ها بستری برای بروز و گسترش ناهنجاری­ها و ناپایداری­ها هستند ( شیعه و همکاران، 1389: 85ـ77).

ـ قادر مرزی و همکاران (1392) در تحقیقی تحت عنوان اولویت­بندی چالش­های اسکان غیر رسمی با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی (AHP) مطالعه موردی محله جعفرآباد کرمانشاه به این نتایج رسیدند که مسائل و مشکلات موجود در مناطق حاشی هنشینی به پنچ دسته کلی تقسیم می­شود. چالش­های اقتصادی، چالش­های اجتماعی، چالش­های آموزشی، چالش­های بهداشتی و چالش­های مربوط به امور رفاهی، مبنای کلی این مطالعه م یباشد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، عامل اجتماعی، اصلی­ترین چالش در منطقه و عوامل اقتصادی، بهداشتی، آموزشی و رفاهی در اولویت­های بعدی می­باشند ( قادرمرزی و همکاران، 1392: 58ـ43).

-پیران (1376) مشارکت یا همیاری، ماهیتاً مفهومی اجتماعی اسـت، زیـرا بـرای وقـوع آن فعالیـت – هـم جهـت و

هدفمند– وجود بیش از یک نفر ضرورت دارد و از این رو، بیان کنندة نوعی از انواع روابط اجتمـاعی است و با تحقق آن به طور خودکار، «گروه اجتم اعی» شکل می گیرد که سـاده تـرین آن بـه بیـان جورج زیمل – جامعه شناس آلمانی، «دایاد» یا «دوتایی ها » می باشد . مشارکت از دوتایی ها شروع شده و در برگیرندة صدها نوع گروه اجتماعی است که گاه تا میلیون ها نفر لحظه ای (مثل انقلابـات و سایر انواع خیزش های اجتماعی که بر پ ایۀ نـوعی از وفـاق اجتمـاعی آغـاز مـی شـود ) را پوشـش می دهد.