2-3-5-1-  معنی دار بودن

افراد توانمند احساس معنی دار بودن می­ کنند. معنی دار بودن به معنی ارتباط اهداف و وظایف کاری با ایده ها و استانداردهای فرد می­باشد (آگبورو، 2000: 63). برای فعالیتی که به آن اشتغال دارند ارزش قایل اند، آرمانها و استانداردهای شان با آنچه در حال انجام دادن آن هستند،  متجانس دیده می­شوند و فعالیت در نظام ارزشی شان مهم تلقی می­ شود. افراد توانمند دربارۀ آنچه تولید می­ کنند دقت دارند، بدان اعتقاد دارند، از نیروی روحی یا روانی سرمایه گذاری می کنند و از درگیری و اشتغال خویش از نوعی احساس اهمیت شخصی برخوردار    می شوند. بنابراین، معنی دار بودن به نگرش ارزشی معطوف است.

فعالیتهایی که دارای چاشنی معنی دار هستند، نوعی احساس هدفمند، هیجان یا مأموریت برای افراد ایجاد می­ کنند و به جای اینکه نیرو و اشتیاق افراد را هدر بدهند منبعی از نیرو و اشتیاق برای آنان فراهم می­آورند. تنها دستیابی به حقوق، کمک به یک سازمان برای کسب درآمد یا دقیق انجام دادن یک شغل برای بسیاری از مردم احساس معنی داری ایجاد نمی­کند. بعضی چیزهای بنیادی­تر، شخصی تر و با ارزش، باید با فعالیت پیوند یابند و کارها باید با برخی چیزهای انسانی­تر همراه باشد.

افراد به هنگام اشتغال به کاری که احساس می­ کند معنی دار است نسبت به زمانی که احساس معنی دار بودن شغل پائین است بیشتر به آن متعهد می­شوند، بیشتر درگیر آن می­گردند و نیروی زیادتری برای آن کار متمرکز می­ کنند. افراد به علت اینکه کار معنی دار، با احساس اهمیت شخصی و خود ارزشی آنان همراه است در اشتغال بدان هیجان و شوق بیشتری دارند. همچنین افرادی که با احساس معنی دار بودن شغل، توانمند شده اند نوآورتر و بر رده های بالاتر تأثیرگذارتر می­باشند (اورعی، 1378: 63).

2-3-5-2-   اعتماد

سرانجام افراد توانمند دارای حسی به نام اعتماد هستند و مطمئن هستند که با آنان منصفانه و یکسان رفتار خواهد شد، این افراد این اطمینان را حفظ می­ کنند که حتی در مقام زیردست نیز نتیجۀ نهایی کارهایشان منصفانه خواهد بود. معمولاً معنی این احساس آن است که آنان اطمینان دارند که صاحبان قدرت به آنان آسیب یا زیان نخواهند زد و با آنان بیطرفانه رفتار خواهد شد. به بیان دیگر اعتماد به معنی داشتن احساس امنیت شخصی است. اعتماد همچنین به طور ضمنی دلالت بر این دارد که افراد خود را در یک موقعیت آسیب پذیری قرار می­ دهند، با این همه افراد توانمند ایمان دارند که در نهایت هیچ آسیبی در نتیجۀ آن اعتماد متوجه آنان نخواهد شد.

افرادی که اعتماد می کنند، آمادگی بیشتری دارند تا صداقت و صمیمیت را جانشین تظاهر و بی­مایگی سازند، آنان بیشتر معتقد صراحت و صداقت و سازگاری هستند تا فریبکاری و ظاهربینی. آنان، همچنین بیشتر پژوهش گرا و خودسامان، خودباور و مشتاق به یادگیری هستند، برای روابط متقابل، ظرفیت بیشتری دارند و در گروه ها در مقایسه با افراد با اعتماد پائین، درجۀ بالاتری از همکاری و خطرپذیری را نشان می­ دهند. افراد دارای اعتماد به دیگران بیشتر علاقه دارند، تلاش می­ کنند تا با دیگران بخش موثری از گروه باشند، آنان همچنین خود افشاگرتر، در ارتباطات مربوط به خود صادق تر و برای گوش دادن با دقت به دیگران تواناتر هستند. آنان نسبت به افراد سطوح پایین اعتماد دارند،  در برابر تغییر کمتر مقاومت می­ کنند و برای انطباق با ضربه های روانی غیرمنتظره تواناتر می­باشند. احتمال بیشتری وجود دارد که افرادی که به دیگران اعتماد می­ کنند خود قابل اعتماد و از استاندارهای اخلاقی – شخصی بالایی برخوردار باشند (اورعی، 1378: 65).

2-3-6-           عوامل مؤثر بر احساس توانمندی افراد

تئوری شناخت اجتماعی(SCT) [8] یک چارچوب مفید برای تجزیه و تحلیل احساس افراد از میزان توانمندی خود فراهم می آورد. این تئوری بر ادراک و پنداشت افراد از محیط کاری شان تأکید دارد (دفت، 1377: 413). افراد به جای آنکه کاملاً مستقل و یا تحت تسلط محیط شان باشند فعالانه رویدادهای محیطی را تفسیر و به جای برخی واقعیت های عینی تحت تأثیر ادراک شان از محیط قرار دارند. در همین راستا، توماس و ولتهووس (1999) بر این اعتقادند که قضاوت های افراد در مورد جامعه بر پایه تفسیرشان از محیط آن شکل می گیرد. برای آنکه افراد احساس توانمندی کنند باید خودشان به این ادراک برسند که شرایط برای توانمندسازی شان فراهم است. به عنوان مثال هر چند ممکن است در عالم واقع منابع سازمانی غیر متمرکز شده باشند (واقعیت عینی) ولی تا زمانی که افراد به این ادراک نرسیده که منابع برای استفاده در دسترس شان قرار دارد (واقعیت ادراکی) دسترسی به منابع بر احساس توانمندی آنها تأثیر کمی خواهد گذاشت. در نتیجه ادراک افراد از محیط کاری شان است که به احساس توانمندی آنها شکل می دهد نه بعضی واقعیت ها. به علاوه از آنجا که توانمندسازی به عنوان یک مجموعه از شناخت ها تعریف شده پس باید از طریق ادراک افراد ارزیابی شود (اسپریتزر، 1996: 51).

طبق تئوری شناخت اجتماعی سه دسته از عوامل بر ادراک افراد از احساس توانمندی خود تأثیر        می گذارند که در نمودار 2-8  مشخص شده است (کابرگو، 1999: 82).

 -Meaning

- Ugboro

- Personal Significance

- Infused

 -Trust

 -Fairly

- Self – Dis – Closing

- Social Cognitive Theory

- Spreitzer

- Kobergo

نظریه تقصیر:

یکی از نظریاتی که در مورد مبنای مسئولیّت مدنی به طور کلی ارائه شده و بی گمان مهمترین نظریه ای است که از دیرباز در این زمینه مطرح شده است، نظریه تقصیر می باشد که برخی حقوقدانان،‌ مسئولیّت مدنی تصادفات رانندگی وسایل نقلیه موتوری زمینی را بر مبنای آن تحصیل کرده اند. برای بررسی چگونگی تحلیل مسئولیّت مدنی در تصادفات رانندگی و اینکه آیا در تصادفات رانندگی راننده تقصیر دارد یا عوامل دیگری نیز می تواند دخیل در تصادف باشد معرفی اجمالی این نظریه ضروری است، بنابراین ابتدا به بررسی مفهوم آن پرداخته سپس جایگاه این نظریه در تصادفات رانندگی مطرح می گردد و آیا اساساً این نظریه می تواند مسئولیّت مدنی عوامل دخیل در تصادفات رانندگی را توجیه نماید یا خیر؟

1-1- مفهوم تقصیر:

برای شناسایی دقیق مفهوم تقصیر، تعریف تقصیر در لغت و در زبانهای مختلف را مورد بررسی قرار می دهیم.

تقصیر در زبان فرانسه  (faute)  معنای گناه را در ذهن تداعی می کند و سرزنش مقصر را به دلیل اعمالی که انجام داده یا افکاری که در ذهنش داشته در پی دارد.(بادینی, 1382 ش 52)

 در زبان انگلیسی معادل تقصیر واژه (fault)است که غالباً با عبارت ( سرزنش) یا (خطا) بیان می شود. رفتار تقصیر آمیز رفتاری (قابل سرزنش) یا (ناصواب) است.(اوون، 1389، ص84 )

در حقوق کامن لا بی احتیاطی ( Nagligehce ) با تقصیر (fault) فرق می کند. بی احتیاطی یکی از خطاهای معین (Torts) است و آثار و احکام به خود را دارد  و تنها زیانهایی را در برمی گیرد که وارد کننده زیان عمدا وارد نکرده باشد ( فرق نمی کند فعل باشد یا ترک فعل) و موارد اضرار عمدی از شمول قلمرو آن خارج است , در حالی که تقصیر اعمل از اضرار عمدی و غیر عمدی است.(تنک،ش141)

  در زبان عربی و فارسی، نیز واژه تقصیر دارای معانی متعددی از جمله جرم،گناه، مستی و … آمده است، اما مهمترین معنی لغوی آن کوتاهی کردن و سستی کردن در انجام کارها می باشد.(دهخدا، 1387)

1-2- مفهوم تقصیر در اصطلاح:

معانی لغوی یاد شده محتوای اخلاقی دارند اساساً تقصیر مفهومی اخلاقی است و از دنیای اخلاق به جهان حقوق وارد شده است از نظر اخلاقی افراد مسئول اعمال خویشند و برای ارزیابی تقصیر باید به وجدان و باطن شخص رجوع کرد در نتیجه اگر کسی با حسن نیت عمل کرده باشد، آثار رفتاری وی هرچه باشد از نظر اخلاقی مقصر به حساب نمی آید.(بزویان،1384 ص134)

 اساسا مسئولیّت مدنی در حقوق وسیله ای فنّی برای تضمین مسئولیّت اخلاقی است. اندیشه جبران خسارت  از آرمانهای کهن اخلاقی و انسانی است. دین مبین اسلام ( اخلاق مذهبی) نیز این اندیشه را ارج نهاده است. توبه زمانی پذیرفته است که خسارات ناشی از گناه (حق النّاس) جبران شود لذا پیروان نظریه تقصیر گفته اند کسی را باید مسئول  شناخت که از نظر اخلاقی نسبت به کاری که انجام داده است قابل ملامت باشد بر طبق این نظریه مسئولیّت مفهوم اخلاقی است. هرکس باید در گرو خطاهای خود باشد و به طور نوعی نمی توان در این باره داوری کرد.

قاعده اتلاف:

یکی از مهمترین موجبات ضمان قهری که در فقه مورد استناد قرار می گیرد قاعده اتلاف است و در اعتبار این قاعده جای گفتگو نیست. مرسوم است که در بررسی هر یک از موجبات ضمان، در فقه ابتدا مستندات و ادلّه آن را در کتاب و سنّت مطرح، سپس در مورد منصوص یا اصطیادی بودن آن به بحث می پردازند امّا در این قاعده نیازی به طرح این مباحث نیست و برای مطالعه آنها باید به منابع قواعد فقه رجوع نمود.(بجنوردی، 1388،ص25- شیرازی، 1388،ص 119 به بعد)

آنچه در این قاعده بررسی آن اهمیت دارد و با موضوع بحث این نوشتار مرتبط می باشد مفهوم و شرایط اتلاف و پس از شناسایی موارد ذکر شده باید بررسی شود که این قاعده برای توجیح مسئولیت مدنی عوامل دخیل در تصادفات غیر از نقش عامل انسانی کاربرد دارد یا خیر؟

1-1 مفهوم اتلاف:

مقصود از قاعده اتلاف از جمله معروف « من اتلف مال الغیر فهو له ضامن» گرفته شده است به اجمال این است که هر کس مال دیگری را تلف کند ضامن آن است.(لطفی، 1379، ص58) اتلاف در موردی است که شخص به طور مستقیم مال دیگری را تلف کند به عبارتی دیگر در این کار مباشر تلف باشد نه مسبّب آن برای مثال اگر کسی خرمن دیگری را آتش بزند مرتکب اتلاف شده است ولی اگر آتشی که او در ببابان افروخته است باد به انبار همسایه بکشاند یا در چاهی که او کنده است عابری سقوط کند دخالت او اتلاف نیست.(کاتوزیان،ص29)

ماده 328 ق.م اتلاف را چنین تعریف می کند«هرکس مال غیر را تلف کند ضامن آن است و باید مثل یا قیمت آن را بدهد اعم از اینکه از روی عمد تلف کرده باشد یا بدون عمد و اعم از اینکه عین باشد یا منفعت و اگر آن را ناقص یا معیوب کند، ضامن نقص قیمت آن مال است»

اتلاف از نظر حقوقی تلف نمودن مال دیگری با ارتکاب فعل مثبت است که بلافاصه یا بی واسطه منجر به تلف آن گردد.(عباسلو، ص49)

1-2-  شرایط تحقّق اتلاف:

1-2-1: انجام فعل مثبت: در اتلاف شخص باید مرتکب عمل مثبتی شده ودر اثر این عمل مثبت و ایجابی مال غیر تلف شده باشد. به این نوع اتلاف، اتلاف بالمباشر گفته.توضیح اینکه برخی فقها اتلاف را به دو قسم اتلاف بالمباشره و اتلاف بالتسبیب تقسیم کرده اند و هر دو مباشرت و تسبّب درتلف را یک قاعده می دانند، اما برخی تسبّب را قاعده مستقلی دانسته و آنها را جداگانه بررسی کرده اند. هرچند مستند وآثار هر دو یکسان می باشد.

1-2-2: مستقیم بودن تلف: در اتلاف باید حدوث تلف نتیجه مستقیم عمل فاعل باشد به طوریکه بتوان حقیقتاً تلف مال را به او نسبت داد نه اینکه تلف بدون واسطه از او صادر گردد البته گاهی واسطه به قدری پنهان است که به نظر می رسد عمل بدون واسطه و به صورت مستقیم انجام گرفته است مثلا کسی که با سنگ یا چیز دیگری مانند آن، دیگری را می زند.

1-2-3: انتساب تلف با عمل شخص: آنچه در اتلاف ضرورت دارد انتساب تلف به فاعل است منظور از آن این است که ضرورتی ندارد که برای ضامن شناخته شدن شخص در اتلاف، شخص اراده و عزم بر تلف داشته باشد یا عملی را مرتکب شده باشد که تقصیر تلقّی شود، بلکه همین که از نظر عرفی بین عمل شخص و تلف ارتباط وجود داشته باشد به نحوی که عرف تلف را مستند به عمل شخص بداند و کافی است.(لطفی، ص62)

کاربرد قاعده اتلاف در تصادفات رانندگی:

همانگونه که شرح داده شد در اتلاف ممکن است فاعل شخصاً عمل زیانبار را مرتکب شود بالمباشره و یا عامل دیگری باعث تلف مال دیگری شود که اتلاف بالسبب گفته می شود برای روشن شدن مطلب دو مثال ذکر می شود تا چگونگی تطبیق قاعده اتلاف در تصادفات رانندگی نمایان تر گردد.

خودرویی در خیابان اصلی با سرعت مجاز و مطمئنّه و در مسیر مجاز در حال حرکت است و خودروی دیگری از مسیر  فرعی بدون دقّت و توجّه به وضعیت مسیر حرکتی و بدون رعایت حق تقدم (نقص مادّه  138 آیین نامه راهنمایی و رانندگی) وارد مسیر اصلی شده و باهم تصادف می کنند در اینجا خودرویی که از مسیر فرعی وارد مسیر اصلی شده در واقع با ارتکاب فعل مثبت و بی واسطه و بلافاصله منجر به تلف  شدن و ورود خسارت به خودرویی در مسیر اصلی و مجاز در تردد بوده شده برابر ماده 328 ق.م ضامن است.

گاهی ممکن است نقص وسیله نقلیه باعث تلف شدن مال دیگری شود مثل راننده ای با علم به اشکال و نقص در سیستم ترمز وسیله نقلیه خود بی مبالاتی نموده و وسیله را مورد استفاده قرار داد و در رانندگی با عابری برخورد کرد در این حالت در اصطلاح کارشناسی گفته می شود فرد مذکور رانندگی با وسیله نقلیه ای که عیب و نقص مستمر داشته باعث بروز حادثه گردید. و فعل مثبت فرد یعنی راندن وی با تقصیر همراه بوده است در این دو مثال اتلاف صورت گرفته و هر دو راننده مقصّر هستند به عبارتی در اتلاف بالمباشره نمی توان تقصیر را به غیر از راننده به عهده عامل دیگری قرار دارد حتی در وضعیتی که وسیله نقلیه دچار نقص فنّی حادث گردد برابر قاعده اتلاف و ماده 328 ق.م فعل راننده مباشر در رانندگی و بروز تصادف و خسارت به دیگری در واقع غیرعمد و بدون آگاهی بوده لیکن از مصادیق اتلاف می باشد و در این وضعیت به نظر می رسد با توجّه به نظریه ایجادخطر وضعیت می بایست رسیدگی گردد.

2- قاعده تسبیب:

2-1  مفهوم تسبیب:

تسبیب کلمه ای عربی است بر وزن تفعیل, با توجه به اینکه باب تفعیل برای متعدی کردن فعل لازم به کاربرده می‌شود؛ بنابراین، مقصود از تسبیب فراهم نمودن سبب حادثه زیانبار توسط شخصی می‌باشد. بر خلاف, اتلاف که علت کامل حادثه زیانبار توسط فاعل ایجاد می‌گردد, در تسبیب قسمتی از علت مادی حادثه زیانبار توسط فاعل ایجاد می‌گردد. به تعبیر دیگر سبب تلف مالی شدن, یعنی با انجام فعل یا ترک فعلی، زمینه حادثه زیانبار را ایجاد نمودن. انجام فعل گاهی منجر به تلف نمودن مال دیگری و گاهی منجر به ایجاد سبب تلف آن می‌شود که اولی تحت عنوان اتلاف و مورد اخیر تحت عنوان تسبیب موجب مسئولیّت می‌گردد. ولی ترک فعل با توجه به اینکه همواره به صورت باواسطه منجر به حادثه زیانبار می‌گردد؛ هیچگاه در قالب اتلاف قرار نمی‌گیرد, بلکه صرفاً در قالب تسبیب قرار می‌گیرد.

2-2   شرایط تحقّق تسبیب:

با توجه به ماده 331 قانون مدنی که مقرر می‌دارد: «هر کس سبب تلف مالی بشود باید مثل یا قیمت آن را بدهد و اگر سبب نقص یا عیب آن شده باشد باید از عهده نقص قیمت بر آید.»

شرایط تسبیب با توجه به ماده فوق به شرح ذیل می‌باشد:

کاربرد قاعده تسبیب در تصادفات رانندگی:

در تصادفات رانندگی ارتکاب فعلی که زمینه ساز حادثه است غالبا، ایجاد مانع غیرمجاز بر سر راه عبور سایر وسایل نقلیه اعم از اینکه مانع مذکور اشیاء ثابت یا متحرّک از قبیل وسایل نقلیه در حال حرکت که بدون رعایت مقررات راهنمایی و رانندگی چنین مانعی ایجاد نمایند یا اجرای عملیات راهسازی یا حفّاری درمعابر بدون نصب تابلو، علائم، چراغ هشدار وسایر تجهیزات فنّی که در انجام پروژه ها استفاده می شود ویا ریختن روغن، قیراندود کردن جادّه ها یا قرار دادن اشیاء لغزنده در معبر که باعث لغزش عابرین و یا وسائط نقلیه دیگر شود که در مورد عابرین ماده 346 قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد:

« هرگاه کسی چیز لغزنده ای را در معبر بریزد که موجب لغزش رهگذر گردد عهده دار به خسارت خواهد بود…»

 موارد بسیاری که با واسطه توسط اشخاص یا سازمانها باعث بروز خسارت در تصادفات رانندگی به افراد دیگر می شوند که همگی از مصادیق تسبیب می باشند .

3 -  اجتماع سبب و مباشر:

جمع دو مبنای اتلاف و تسبیب تحت عنوان اجتماع سبب ومباشر مطرح می شود و آن حالتی است که عمل یکی به عنوان اتلاف و عمل دیگری به عنوان تسبیب مطرح باشد. فردی که اتلاف را انجام داده مباشر و فردی که تسبیب را انجام داده سبب نامیده می شود.

مادّه 332 ق.م« هرگاه یک نفر سبب تلف مالی را ایجاد کند و دیگری مباشر تلف شدن آن مال شود، مباشر مسئول است نه سبب مگر اینکه سبب اقوی از مباشر باشد به نحوی که عرفاً اتلاف مستند به او باشد»

همچنین مادّه 363 ق.م اسلامی بیان می دارد« در صورت اجتماع سبب و مباشر در جنایت مباشر ضامن است مگر اینکه سبب اقوی از مباشر باشد.»

همانطور که از متن قانون بر می آید در اجتماع سبب و مباشر یک طرف و فقط یک طرف مسئول حادثه شناخته می شود به طوریکه اگر:

نقش مباشر بیشتر از سبب باشد؛ در این صورت مباشر مسئول است.

نقش سبب بیشتر از مباشر باشد؛ در این صورت سبب اقوی از مباشر بوده و مسئولیت جبران خسارت برعهده اوست.

هر دو نقش یکسانی داشته باشند، مباشر مسئول است.

همانطور که در تعریف مباشر گفته شد، فردی است که به تقصیر و یا به غیرتقصیر اتلاف مالی را منجر شود بنابر این در حالتی که اتلاف به تقصیر صورت گرفته باشد و سبب نیز که در مفهوم خود را تقصیر را به همراه دارد، در این صورت دو راننده مقصّر خواهیم داشت. این مادتّین تکلیف طرفین را مشخصّ کرده است و در همه حال مباشر را مقصّر می داند، مگر در مورد آخر که سبب اقوی از مباشر باشد. مواردیکه  سبب اقوی از مباشر است شامل موارد زیر میباشد:

زمانی که مباشر فاقد اراده و تشخیص باشد.

وقتی سبب به گونه ای عمل نموده باشد کمه اراده مباشر را جهت اجتناب از حادثه سلب نموده باشد.

اما متاسفانه آنچه ملاک عمل اغلب کارشناسان و مخصوصاً قضات دادگاهها در رسیدگی به تصادفات قرار می گیرد، چیزی جز این می باشد که با متن صریح قانون منافات دارد. جناب آقای پورسالویی حقوقدان و کارشناس عالی تصادفات در کتاب خود با عنوان « مسئولیت جزایی و مدنی ناشی از تصادفات رانندگی» در مورد تصادف ناشی از تقصیر دو طرف چنین می نویسد:

« در فرض سوّم تصادف که در نتیجه تقصیر هر دو طرف به وقوع پیوسته است، مانند اینکه وسیله ای از کوچه فرعی بدون رعایت حق تقدّم به خیابان اصلی برود و با وسلیه دیگری که در آن خیابان با سرعت در حرکت است تصادم نماید بعضی گمان می کنند که باید راننده ای که خطای شدیدتر را مرتکب شده (راننده ای که از خیابان فرعی به اصلی آمده است) مسئول همه خسارات شمرد ولی باید دانست که مادّه 335 ق.م این ترتیب را نپذیرفته و هردو راننده را مسئول قرار داده است.»

در صورتی که در تحلیل حقوقی این تصادف با تکبه بر مبانی مسئولیت که در مادّه 363 ق.م اسلامی متبلور می شود، وسیله ای که در حرکت می باشد، مباشر و وسیله ای که از فرعی به اصلی می آید سبب حادثه می باشد. کارشناس در اینجا باید از نظر فنّی بررسی کند که آیا علیرغم تخلف راننده ای که از فرعی به اصلی وارد شده ( که البتّه این تقصیر، لازمه سبب بودن آن است) حادثه برای راننده مباشر قابل اجتناب بوده و یا خیر؟ اگر راننده سبب به گونه ای عمل نموده باشد که اراده راننده مباشر را سلب نموده و حادثه را برای هر دو راننده متعارف غیر قابل اجتناب نماید سبب اقوی از مباشر خواهد بود و راننده مباشر فقط مسئول تخلفی است که در اثر سرعت زیاد داشته است؛ در غیر این صورت مباشر کلیه مسئولیت مدنی را عهده دار خواهد بود.