فضای شهری

فضاهای شهری یا عرصه‏های عمومی مکان اصلی زندگی اجتماعی شهروندان و اساس و بنیان دانش- حرفه طراحی شهری و برنامه‏ ریزی شهری هستند. از این رو از اهمیتی بسزا در پویایی محیطی و حیات مدنی برخوردار هستند(کاشانی جو، 1393: 12). فضای عمومی و فضا برای عموم مفاهیمی متفاوتند. منظور از عمومی، جمهور یا جمع شهروندان با قابلیت تعامل و گفتمان اجتماعی است. بنابراین فضای شهری به عنوان سخت افزار زندگی اجتماعی و جنب و جوش شهری شرط لازم برای تمرین دموکراسی و تعامل سازنده بین شهروندان است (تیبالدز، 1383: 15).

فضای شهری جزئی است، لاینفک از ساخت اصلی شهر و از دو عنصر اساسی میدان و خیابان تشکیل می شود. فضای شهری به ترکیبی اطلاق می شود، که فعالیت ها، بناهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، اداری، تجاری و مانند آن وعناصر و اجزاء شهری به صورتی آراستۀ، هماهنگ و واجد نظم و بالطبع با ارزش‏های بصری سازمان یافتۀ باشد (توسلی، 1379 :34). فضای شهری کلیه سازهای شهری از جمله خیابان‏ها، ساختمان ها، میدان ها و آب نماها، پارک ها و سایر عناصر شهری است (بحرینی، 3:1378). فضای شهری بخشی از فضاهای باز و عمومی شهرها هستند که به عنوان تبلور ماهیت زندگی جمعی می‏باشند، یعنی جایی که شهروندان در آن حضور دارند. فضای شهری صحنه ایست که داستان زندگی جمعی در آن گشوده می‏شود. فضایی است که به همه مردم اجازه می دهد که به آن دسترسی داشته باشند و در آن فعالیت کنند .فضاهای شهری، مکان‏هایی هستند که به عموم شهروندان تعلق داشته، منحصر به جنبه کالبدی و فیزیکی نبوده و درحقیقت با حضور انسان و فعالیت اوست که معنا می یابند( کاشانی‏جو،1389، 96).  فضاهای شهری عرصه اصلی زندگی و فعالیت مردم و مهمترین مکان برای نمایش دادن و اهمیت بخشیدن به رویدادها و وقایع اجتماعی هستند (سلطانی و نامداریان، 126،1389). این فضاها در هر سطح و عملکردی، باید دارای ویژگی‏هایی باشند تا بتوانند نیازهای استفاده‏کنندگان خود را تامین نموده و خواسته‏های آنان را مرتفع گردانند. وجود آسایش، راحتی، تامین امنیت، رعایت استانداردهای اقلیمی در طراحی و نیز وجود خوانایی، سرزندگی و پویایی در فضاها و فراهم نمودن زمینه مشارکت‏های مردمی؛ به عنوان اصلی‏ترین ویژگی‏هایی هستند که یک فضای شهری در حالت ایده آل باید داشته باشد. فضای شهری ایده‏آل فضایی است که در آن عدالت شهروندی رعایت شده باشد و همه شهروندان، حتی اقشار آسیب پذیر، بتوانند از این فضا استفاده کنند. اگر یک فضای عمومی بعد از گذشت سال‏ها، همچنان به عنوان فضای زنده شهر مطرح باشد و مردمان بارها به دیدارش بشتابند و از دیدار آن خاطره‏ایی به یاد ماندنی و ویژه در ذهن ایشان شکل بگیرد، می‏توان گفت که آن فضا به فضای عمومی موفق تبدیل شده است (پورجعفر و همکاران، 1389: 29).

شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به استناد ماده 53 آیین نامه نحوه بررسی و تصویب‏ طرح‏های توسعه و عمران محلی، ناحیه­ای، منطقه­ای و ملی و مقررات شهرسازی و معماری کشور و در راستای وظایف محوله به وزارت مسکن و شهرسازی براساس ماده 30 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جلسه مورخ 7/5/1387 در ذیل ماده یک از فصل یکم (تعریف انواع طرح‏ها) تعریف زیر را تحت عنوان «طراحی فضای شهری» تصویب و به انواع طرح‏ها اضافه نمود:

بنابراین شرط اساسی برای اینکه یک فضای عمومی فضای شهری تلقی شود، این است که در آن تعامل و تقابل اجتماعی صورت گیرد (رفیعیان، 1381).

فضای شهری، فضای خالی بین ساختمان ها نیست، بلکه مفهومی است دربرگیرنده­ی محیط کالبدی، فعالیت‏ها، رویدادها و روابط میان آنها (مدنی پور، 1384

urban Space

پیاده ‏راه ها در تعاملات اجتماعی (نمونه موردی: خیابان مدرس شهرکرمانشاه)

فضای شهری به باور اندیشمندان معماری و شهرسازی، فراتر از فضای کالبدی و مولفه­های هندسی آن است. فضای شهری در یک تعریف عام، شامل فضای زندگی شهروندانی است که آگاهانه یا ناآگاهانه برای رسیدن به مقاصد مختلف طی می‏شود (پاکزاد، 1375).

ماتین، خیابان ها، بلوارها، میدان‏ها، پارک های شهر به انضمام نماهای ساختمانی که آن فضا را تعریف نموده‏اند جزء فضای شهری و در حیطه مطالعات طراحی شهری می‏داند (گلکار، 1387 (.

فضاهای شهری بخشی از فضاهای باز و عمومی شهرها هستند که به همه مردم اجازه می‏دهد که به آن دسترسی داشته باشند و در آن فعالیت کنند (تیبالدز،1385 ،21). بنابراین، فضای شهری را می‏توان مکان تبلور و تجمع انسان‏هایی دانست که دارای الگوهای رفتاری متفاوتی هستند. انسان در این محیط شهری حضور یافته و با فعالیت و تعاملات اجتماعی به کالبد آن جان می‏بخشد. به طور کلی، فضاهای شهری به محلی اطلاق می­ شود که دارای سه مشخصه زیر باشد:

-  بازبودن و دسترس پذیربودن فضا

- عمومی بودن فضا

-برقراری تعاملات اجتماعی در فضا (اعتماد،53،1384).

فضاهای شهری مکان­هایی هستند که در آنها رفتارهای مدنی، اجتماعی جاری گردیده و روابط و مناسبات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی موجود در بطن جامعه شهری تبلور می­یابد (زال نژاد، 1389، 59). فضاهای شهری دارای حیطه گسترده از عملکردها از جمله برخورد اجتماعی و تبادل افکار شهروندان، وقوع حوادث و رخدادها، ایجاد تصویر ذهنی و ادراک از سیمای شهر، برقراری فعالیت ها و دادوستد ها، تردد و جابجایی، وقوع هنجارهای اجتماعی، توجه به عوامل موثر بر پایداری محیط‏زیست بوده (رفیعیان و خدائی،1389 ،92) و نیاز­هایی همچون راحتی، آسودگی، حضور غیر فعال در فضا، حضور فعال در فضا، کشف را برای شهروندان مرتفع می­نماید (عباس زادگان ،152،1384).

فضای شهری مکانی است برای جاری شدن رفتارهای مدنی- اجتماعی ناشی از روابط و مناسبات اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی موجود در بطن جامعه شهری که آن را نباید به صورت مجزا بلکه می­بایست، همچون عنصری از ساخت فضایی شهر شناخت. فضای شهری علاوه بر دارا بودن ویژگی­های معمارانه که در ایجاد ارتباط بصری و حرکتی انسان با فضا نقش دارند، می­بایست در بردارنده­ی امکانات ویژه دیگری در جهت تسهیل روابط انسانی با یکدیگر نیز باشد. فضای شهری بدین ترتیب با تسهیل جریان شهروندی از طریق حس تعلق انسان به محیط فضای ساخته شده از جنبه کالبدی و به اجتماع از طریق تسهیل کنش­های متقابل انسان­ها با یکدیگر حیات مدنی را به کالبدهای شهری تزریق خواهد کرد. به بیانی دیگر، فضای شهری به مفهوم صحنه­ای است که فعالیت‏های عمومی زندگی شهری در آن­ها به وقوع می­پیوندند. خیابان­ها، پارک‏ها و میدان­های شهر فضای فعالیت‏های انسانی را شکل می­ دهند این فضاهای پویا در مقابل فضاهای ثابت و بی‏تحرک محل کار و سکونت، اجزای اصلی و حیاتی شهر را تشکیل می­ دهند و شبکه ­های حرکت، مراکز ارتباطی و فضاهای عمومی بازی و تفریح را در شهر تأمین می‏کند.در سال­های اخیر توجه به فضاهای شهری در همه جا رواج یافته و فضاهایی از قبیل پارک، مجموعه­های پیاده و باغچه و محورهای پیاده‏روی برای استفاده­های مختلف مردم ساخته شده است (ایرانمنش، 1383، 13).

بنابراین شرط اساسی برای اینکه یک فضای عمومی، فضای شهری تلقی شود اینست که در آن تعامل و تقابل اجتماعی صورت گیرد. پس آندسته از نرم فضاها و سخت فضاها که بستر تعامل اجتماعی نیستند فضای شهری نامیده نمی‏شوند  (خادمی و همکاران، 1386، 24-18).

2-3- انواع فعالیت در فضای شهری

فعالیت در فضاهای عمومی

در زیر سه گروه از فعالیت‏های انجام شده در فضاهای عمومی معرفی می شوند. در میان این سه گروه متمایز از فعالیت‏های انسانی که شامل فعالیت‏های ضروری، فعالیت‏های اختیاری و فعالیت‏های اجتماعی هستند که فعالیت‏های نوع دوم و سوم در کیفیت بخشی به شهر بسیار مهم اند.

در نواحی بی کیفیت شهری صرفاً می توان فعالیت‏های ضروری را یافت. به عبارتی، مردم به کارهایی می پردازند که ناچار به انجام آنها هستند:

در نواحی شهری با کیفیت، نه فقط فعالیت‏های ضروری (که در شرایط مناسبی انجام می گیرند)، بلکه بسیاری از فعالیت‏های تفریحی و اجتماعی مورد علاقه مردم نیز صورت می گیرد. با وجود این، این فعالیت‏ها زمانی اتفاق می افتند که شرایط مناسب باشد؛ یعنی شهر فضاهایی با کیفیت خوب و وسوسه انگیز، ارائه دهد. به همین دلیل است که شهر خوب را می توان با یک مهمانی خوب مقایسه کرد: مردم طولانی تر از آنچه واقعاً لازم است در آنجا میمانند، چرا که از حضور در آنجا لذت میبرند.

سه گونه از فعالیت‏های عابران پیاده

2-5-1- فعالیت‏های ضروری

آنچه که حتما باید انجام شود: رفتن به مدرسه، انتظار کشیدن برای اتوبوس و رفتن به محل کار، کوتاه آنکه، این نوع فعالیت‏ها بدعوت توجه به کیفیت محیط کالبدی اتفاق می‏افتند، زیرا مردم ناچار به انجام آنهایند. یک شهر خوب برای بسیاری از فعالیت‏های ضروری شرایط مناسبی فراهم می‏آورد و در طی زمان این فعالیت‏ها را حفظ و تقویت می‏کند.

2-5-2- فعالیت‏های اختیاری (فراغت شهری)

مجموعه فعالیت‏هایی که به هنگام وجود شرایط اقلیمی، جذابیت و دعوت کنندگی محیط پیرامون، به وقوع می‏پیوندد. این گونه فعالیت‏ها نسبت به کیفیت حساس‏اند و تنها در شرایطی رخ می‏ دهند که کیفیت محیطی مطلوب باشد. ویژگی بارز شهر خوب، وجود فعالیت‏های اختیاری بسیار است. مردمی که به چنین شهری می‏آیند، مکانهایی را جذاب می‏یابند و مدت طولانی‏تری در آنجا اقامت می‏کنند. یک شهر بی نظیر و جذاب را می توان از میزان استفاده مردم شهر از فضاهای عمومی برای گذران اوقات فراغت شناخت.

2-5-3- فعالیت‏های اجتماعی

این فعالیت‏ها زمانی اتفاق می افتد که مردم در فضای همسانی تردد کنند. مواردی همچون تماشا کردن، گفت و شنود، تجربه مواجهه با دیگران و مشارکت فعال یا غیر فعال را شامل می‏شود. یک شهر خوب، طیف گسترده ای از فعالیت‏های اختیاری را عرضه می‏کند و از آنا که مردم بسیاری در شهرها حاضر هستند، افراد زیادی برای تجربه کردن، تماشا کردن و صحبت کردن وجود دارند. در نتیجه شهر، به شهری سرزنده و فوق العاده تبدیل می شود: شهری برای مردم (یان گل، 1389: 5-4).

جدول (2-3): فضاهای عمومی- نیازهای کیفی

Necessary activities

Optional activities

 Social activities

- صفات اصلی فضاهای شهری

2-6-1- زیبایی

برخی از متخصصین اصولاً فضایی را به عنوان فضای شهری می­شناسند که در کالبد آن فضا تناسبات فضایی زیبایی شناسانه وجود داشته باشد. زیبایی بارزترین ویژگی یک فضای شهری مطلوبی است که همه اجزاء آن هنرمندانه خلق و کنار هم قرار گرفته­اند. علاوه بر عناصر و اجزاء انسان ساخت فضا، عناصر طبیعی به ویژه انواع گیاهان و آب از عواملی هستند که می­توانند زیبایی فضا را ارتقاء ببخشند و فضای ساخت را زیباتر نمایند.

2-6-2- جاذبه

به معنای وجود ویژگی­های در فضاست که به عنوان جاذب و مشوق مردم برای حضور در فضا ایفای نقش می‏کند. این ویژگی­های جاذب اعم از زیبایی، امکانات تفریح و سرگرمی، عملکردها و کاربری های پاسخگو به نیازهای مختلف انسان، مشارکت در فعالیت‏های جمعی، ملاقاتهای دوستانه، تعاملات اجتماعی، بهره­مندی از طبیعت مناسب، گذران اوقات فراغت، دسترسی مناسب و امثالهم می‏باشند.

2-6-3- روزآمدی

فضاهای شهری باید به گونه­ای طراحی و ایجاد شوند و مورد بهره ­برداری قرار گیرند، که این فضاها از کهنگی و بی فایده­گی و ناکارآمدی مصون بمانند. در واقع، رعایت انعطاف پذیری و همچنین چند عملکردی بودن و قابلیت مورد استفاده بودن در زمان های مختلف که اصول مهمی در طراحی فضاها هستند.

2-6-4- ایمنی و امنیت

احراز شرایط امن و ایمن، مطلوب فضا را افزایش داده و فضا را برای فعالیت‏های عمومی فراهم می‏کند. امنیت مورد نظر، به امنیت فیزیولوژیکی منحصر نشده و جنبه­ های روانی و معنوی و فرهنگی آن که می ­تواند از سوی بسیاری موارد، از جمله کالاها و رفتارها و افراد و فرم­ها و تبلیغات و گروه های دیگر خدشه­دار شوند نیز باید به جد مورد توجه قرار گیرند.

2-6-5- راحتی، آسایش و آرامش

فضای شهری وقتی مطلوب تلقی می‏شوند و مناسب زندگی جمعی و حیات اجتماعی هستند که بتوانند متضمن راحتی، آسایش و آرامش شهروندان باشند. بدون تأمین راحتی، آسایش و آرامش، فضای شهری امکان پذیرش مردم و ایفای نقش به عنوان فضای حیات اجتماعی را دارا نبوده و نخواهد توانست پذیرای مردم باشد.

2-6-6- دسترسی آسان

مراد اصلی این است که هر کس با هر وسیله­ای اعم از وسیله نقلیه شخصی، حمل و نقل عمومی و حتی پیاده بخواهد به فضای شهری مراجعه کند مشکلی نداشته باشد. مثلاً ایستگاههای مناسب، تواتر تردد وسیله کارآمد، پارکینگ کافی، مسیر پیاده‏ی ایمن و سرپناه‏های مناسب ضرورتهای دسترسی آسان و سهل و کارآمد هستند.

2-6-7- مقیاس انسانی

نکته‏ی اصلی در این زمینه این است که اگر به توانایی­ها و تناسبات فیزیولوژیک انسان توجه می‏شود، باید توانایی­ها و نیازها و ظرفیت­ها و غایت­های روانی و معنوی و فرهنگی انسان نیز به جد مورد توجه و ملاک عمل قرار گیرند. تا فضا بتواند بالاترین درجه­ مطلوبیت را داشته باشند. برای نمونه، موضوعاتی چون تبلیغات، فرم­ها مورد استفاده، شدت صدا، رنگها، اثاثه شهری، نورپردازی، میزان آلودگی­ها و تناسبات زمینه‏ها و عواملی هستند که می­توانند به عنوان جلوه­های مختلف مقیاس انسانی مطرح شوند و رعایت آنها مطابق با ویژگی­های که هر فرهنگ جامعه­ای برای انسان تعریف می‏کند، مطلوبیت فضا را برای مردم آن فرهنگ و جامعه ارتقاء خواهد بخشید.

2-6-8- هویت

موضوع هویت به تناسب و نسبت رابطه انسان با خداوند جل و علا مربوط می‏شود. مولفه­های هویتی در دو گروه اصلی شکل و محتوا قابل طبقه ­بندی هستند. در گروه اول (گروه بارزه­های شکلی) می­توان از نشانه، اندازه، تعداد جمعیت، تمیزی، آلودگی، عملکرد، شلوغی، تاریخ و امثالهم نام برد. در گروه دوم (بارزه‏های محتوایی) هویت نیز موضوعاتی چون نمادها، معنی، تاریخ، فرهنگ مردم، عملکرد، رفتار، زیبایی، پاکی و از این قبیل قابل ذکر هستند.

پاسخگویی به نیازهای فرهنگی جامعه

این پاسخگویی زمانی میسر خواهد بود که انتظار افراد از فضا مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال، در گذشته فضاهای عمومی جهت انجام فعالیت‏هایی برای برپایی مراسم آئینی (ملی – مذهبی) و تجمعات خاص صورت می­گرفته است و به این ترتیب فضاها و مکانها دارای صبغه‏ای معنوی و روحانی بودند. این در حالی است که فضاهای عمومی امروز اکثراً به منظور تفریح، وقت گذرانی و شادمانی­های کاذب ایجاد می‏شوند. این موضوع، موضوع بنیادینی است که غفلت از آن تبعات منفی متعددی را برای جامعه در پی خواهد داشت. اصلی­ترین تبعات مغفول نهادن این موضوع دگرگونی و شبیه شدن بافت، سیما و سازمان فضایی شهرها به فضای بیگانه و همچنین تغییر در شیوه زیست می‏باشد. امروزه به دلایلی از قبیل به اسارت ماشین درآمدن انسان و به جهت تغییر در شیوه­ زیست و در معماری و از همه مهمتر به دلیل تغییر نگرش به حیات و برای جوامعی به جهت تقلید از الگوهای غربی نوع فضای مورد نیاز، نوع تعریف از اوقات فراغت و گذران آن، و به طور کلی شیوه­ زیست انسان تغیر نموده است. به عنوان مثال در گذشته خانه و طبیعت در ارتباط هم بودند و نیاز افراد به طبیعت را برطرف می­کرد اما امروزه افراد نیاز به رفتن پارک دارند.

2-6-10- تقویت حس وحدت در جامعه

اصلی ترین عامل دوام و پایداری هر امت و جامعه و ملت و تمدنی وجود وحدت آحاد آنهاست. اهم موضوعاتی که می­توانند به عنوان تأثیرات فضای شهری بر ایجاد و تقویت حس وحدت در جامعه منجر شود عبارتند از:

احساس هویت جمعی، احساس تعلق به مکان و امکان تماس رو در رو بین افراد جامعه

- حضور انسان

حضور انسان یکی از معیارهای مطلوبیت فضاست.

- دلپذیری

دلپذیری که به همراه زیبایی و جاذبه و سایر ویژگی‏ها می‏تواند ضمن دعوت مردم به حضور در فضا پاسخگویی نیازهای آنان نیز باشد. برای دلپذیری یک فضا ویژگی­هایی وجود دارد، اصلی­ترین آنها که در واقع تعریفی برای دلپذیری است عبارت است از:

تطابق ویژگی­های ذهنی و عینی انسان در مورد فضا یا آن چیز است. به عبارت دیگر، میزان تطبیق انتظاراتی که هر کس از یک فضا دارد، با وضع موجود (به بیان دیگر پاسخگویی و تطبیق ویژگی­های فضا با انتظارات انسان) میزان دلپذیری فضا را تعیین خواهد کرد.

- پیاده مداری

موضوعی است که با ماهیت فضای شهری که حضور انسان را را طلب می‏کند و با تعاملات اجتماعی و برپایی آیین­ها و مراسم و زندگی جمعی رابطه دارد. هر شهری ویژگی خاص خود را دارد به همین دلیل به برخی از نکات بحث پیاده مداری اشاره می‏شود.

- یکی از بهترین حالت­ها آن است که عملکردهای پیرامون یک فضای شهری پیاده، مجموعه ­ای از عملکردهای مورد نیاز و مورد مراجعه­ی مردم باشند.

- شبکه ای مرتبط و هماهنگ از فضاهای پیاده مدار می ­تواند به انحاء مختلف مطلوبیت محدوده­ وسیعی از شهر را افزایش دهد.

- وجود خدمات متناسب و مورد نیاز مراجعین در حاشیه پیرامونی فضا.

اصل قرار دادن انسان (مراجعین) و نیازهای او، در مقابل اصل قرار دادن خواسته­ های صاحبان و مالکان عملکردهای مجاور فضای پیاده.

- ارتباط قرار دادن بین فضاهای شهری (فضاهای باز و عمومی) و فضاهای طبیعی (سواحل، مسیرهای دسترسی به جنگل­ها، کناره­ها و کوه­ها) (موسوی، 1392، 171-157)

2-7- کیفیت فضاهای شهری

تاکنون معیارها و عوامل متفاوتی برای بررسی کیفیت فضاهای شهری بیان گردیده‏اند که می­توان آنها را در غالب شش دسته مؤلفه؛ کالبدی، ادراکی یا معنایی، مولفه اجتماعی، مولفه بصری، مولفه عملکردی و مولفه زمانی بررسی نمودCarmona et.al,2003, 61-210) ).

مبنی بر نظرات متفاوت می‏توان شاخص­ های گوناگونی را در کیفیت فضاهای شهری و ارزیابی کیفیت آنها موثر دانست. بر اساس مطالعه­ای که توسط موسسه پی پی اس  بر روی بیش از هزار فضای عمومی شهری که در کشور های مختلف جهان انجام داده شد، مطالعه کنندگان به این نتیجه رسیدند که چهار عامل اساسی دسترسی و به هم پیوستگی، آسایش منظر، استفاده­ها و فعالیت­ها و اجتماع پذیری در سنجش مطلوبیت کیفی وضعیت فضاهای عمومی شهری از اهمیت بیشتری برخوردارند (رفیعیان و خدایی، 316،1389).

کیفیت فضای شهری را می‏توان در مواردی همچون دید و هویت، استراتژی فصلی، جذابیت­ها و مقاصد متنوع، لبه‏های فعال، مدیریت، تامین منابع بودجه مختلف آن فضا معرفی می‏نماید (رفیعیان و خدایی، 1389، 306).

کیفیات کالبدی یک فضای عمومی با نحوه دسترسی، موقعیت، آسایش فیزیولوژیکی در شرایط مختلف اقلیمی و امنیت، در رابطه است. علاوه بر این وجود عناصر طبیعی در فضاهای عمومی که سبب افزایش هیجان و سرزندگی محیط و دعوت عابران به این فضاها و فراهم نمودن امکان استراحت، تجارب خوشایند و سلامت بیشتر برای مردم می‏گردند نیز در این میان حائز اهمیت اند. عناصری چون : یادمانها، پله‏ها، آبنماها، و سایر عوامل موثر در تشویق انسانها به حضور و تعامل در فضا، در زمره عوامل تاثیرگذار در ارتقاء جنبه‏ه ای کالبدی فضاهای عمومی محسوب می‏شوند (دانشپور، 21،1390).